W kolejnym letnim tygodniu witam słuchaczy Gwiaździarni Pana Jana na cotygodniowym spotkaniu z astronomią. W minioną sobotę minęło dokładnie 29 lat od dnia, kiedy po raz pierwszy siadłem przed mikrofonem Radia Katowice, wówczas w audycji „W sobotę wieczorem”, by przekazywać Państwu astronomiczne ciekawostki, a zarazem zapytywać Słuchaczy o ich wiedzę w tej dziedzinie. Dzisiejszą Gwiaździarnią wkraczamy więc w 30. rok naszych spotkań, których zwieńczeniem są, jak wtedy, astronomiczne zagadki.
Na początek przyjrzyjmy się zmianom i zjawiskom zachodzącym na nie tylko nocnym niebie, od niedzieli 14 lipca do soboty 20. Połowa lipca to czas, gdy Słońce dość wyraźnie zaczyna już obniżać łuk swego dziennego ruchu po niebie. To bezpośredni skutek przejścia Słońca z najwyższego punktu swej wędrówki na tle gwiazd, punktu Raka, w naszych czasach usytuowanego na pograniczu gwiazdozbiorów Byka i Bliźniąt, do zachodnich krańców Bliźniąt. Tym samym wysokość górowania Słońca w omawianym okresie, w Katowicach maleje z niespełna 61,5° do prawie 60,5°, a dzień ulega skróceniu o 13 minut: z 16 h 01 min do 15 h 48 min. Przez cały ten czas prawdziwe południe, czyli górowanie Słońca, ma u nas miejsce 10 min przed godziną 13. a prawdziwa północ, gdy Słońce zanurza się najgłębiej pod horyzont – 50 min po północy. Od niedzieli 14 lipca na szerokości geograficznej Katowic powracają całkowicie ciemne noce astronomiczne, na razie bardzo krótkie: od około 40 min do niespełna 2 h.
Księżyc, przeciwnie do Słońca, w tym tygodniu wędruje w pobliżu nisko położonych odcinków ekliptyki, zaczynając w niedzielę na pograniczu Wężownika i Strzelca, 2 doby przed pełnią oświetlony w 96% i górujący krótko przed północą zaledwie 17° ponad horyzontem, a kończąc w sobotę po pełni, od 4 dób już malejący, 86% w Wodniku, podczas górowania, kwadrans po 3.00 po północy, wznoszący się na prawie 25°. Pomiędzy tymi dwiema datami czeka nas kilka efektownych zdarzeń z udziałem naszego naturalnego satelity. Na wtorek rano Księżyc wyznaczył sobie spotkanie ze szczególnie jasnym tydzień po opozycji Saturnem. Z geocentrycznego punktu widzenia, we wtorek o godz. 9.17 naszego czasu, oświetlony niemal w 100% Księżyc minie Saturna od północy, w kątowej odległości zaledwie 13’, co skutkuje nawet zakryciem planety, widocznym jednak jedynie z dalekich od nas obszarów południowego Pacyfiku i Południowej Ameryki, podobnych jak podczas niedawnego całkowitego zaćmienia Słońca. Nam, krótko przed świtem oraz zachodem Księżyca i Saturna, około 4.00 rano dana jest szansa zaobserwowania zbliżenie obu obiektów, ale tylko na niespełna 3,5°.
Również we wtorek, krótko przed południem Księżyc osiąga węzeł zstępujący swej orbity, przekraczając ekliptykę niemal dokładnie po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce. Słowo niemal ma tu kluczowe znaczenie, bo takie położenie Księżyca skutkuje przesłonięciem księżycowej tarczy przez cień Ziemi, jednak tym razem nie całkowicie, a więc częściowym zaćmieniem Księżyca. Dokładnie 2 tygodnie po, w ogóle niewidocznym w naszej części świata, całkowitym zaćmieniu Słońca, zaćmienie Księżyca nocą z wtorku na środę jest dla nas pewną rekompensatą.
Obszar pełnej widoczności tego zaćmienia rozciąga się od wschodniej Europy do zachodnich rejonów Azji i Oceanu Indyjskiego oraz na niemal całym obszarze Afryki. A oto czasowy przebieg zjawiska. Początek trudno zauważalnego zaćmienia półcieniowego o godz. 20.44, zaćmienie częściowe od 22.02 do godz. 1.00, a koniec całego zjawiska, wraz z wyjściem Księżyca z półcienia o 2.18. Największa faza zaćmienia przypada o godz. 23.32, z zanurzonymi w ziemskim cieniu 2/3 powierzchni księżycowej tarczy. W północno-zachodniej połowie obszaru Polski, początek zaćmienia półcieniowego wypada jeszcze przed zachodem Słońca i wschodem Księżyca. Nie dotyczy to prawie 3 h przechodzenia Księżyca przez ziemski cień, czyli fazy zaćmienia częściowego, dostępnej w całości z terenu całej Polski. Warto przypomnieć, że w przeciwieństwie do zaćmień Słońca, widocznych tylko z ograniczonej części powierzchni Ziemi, przebieg zaćmienia Księżyca wygląda tak samo, oglądany z całej tej półkuli Ziemi, gdzie jest on podczas zjawiska ponad horyzontem. Księżyc będzie głównym bohaterem naszego spotkania za tydzień, w związku z przypadającą nocą z soboty na niedzielę 20/21 lipca okrągła, 50. już rocznicą pierwszego lądowania ludzi na jego powierzchni.
Przyjrzyjmy się jeszcze aktualnym położeniom planet na naszym niebie. Nie ma już szans na dostrzeżenie Merkurego, z początkiem tego tygodnia zachodzącego niemal równo ze Słońcem, a pod koniec nawet 0,5 h przed końcem dnia, zaś rano wschodzącego dopiero za dnia. Najbliższy okres jego widoczności to pierwsza dekada sierpnia, na porannym niebie. Niewiele lepiej jest z Marsem zachodzącym z końcem zmierzchu cywilnego. W pełni królują na wieczornym niebie planety-olbrzymy. Krótko po zmierzchu możemy zobaczyć górującego u nas 17,5° nad horyzontem Jowisza, a krótko po północy wznoszącego się maksymalnie na tę samą wysokość Saturna. Jowisz znika pod horyzontem około 2 h przed świtem, podczas gdy Saturn trwa na niebie niemal do końca nocy, zachodząc dopiero o świcie. Nadal i tylko dzięki jej dużej jasności, są jeszcze pewne szanse dostrzeżenia Wenus, wschodzącej z początkiem świtu, która jednak w pierwszych dniach sierpnia też całkowicie zniknie z porannego nieba, po 2-miesięcznej przerwie pojawiając się ponownie, ale na wieczornym, przez blisko 8 kolejnych miesięcy pełniąc rolę Gwiazdy Wieczornej.
Najwyższa pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o zakres zmian kątowych rozmiarów tarczy słonecznej. Ponieważ różne źródła podają nieco różniące się wartości, za wystarczająco dokładne można uznać: od 31,5’ podczas aphelium do 32,5’ w peryhelium. A oto dzisiejsza, chyba równie łatwa, podobna do poprzedniej, zagadka. W jakich granicach zmieniają się rozmiary kątowe Księżyca na naszym niebie i w którym jego położeniu na orbicie są one najmniejsze, a w którym największe? Odpowiedzi prosimy przesyłać wyłącznie pocztą elektroniczną, pod adresem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl, nie później niż do środy 17 lipca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
