Gwiaździarnia Pana Jana 4-10 sierpnia 2019
Na kolejnym spotkaniu z astronomią witam słuchaczy Gwiaździarni Pana Jana. Za nami już blisko połowa lata: w środę tegoroczne lato minie półmetek. W najbliższych tygodniach będziemy obserwowali coraz wyraźniejsze przyspieszanie procesu wydłużania się nocy kosztem skracania dni. Na razie jednak, od niedzieli, z dniem w Katowicach trwającym od 5.16 do 20.23, do soboty, od 5.25 do 20.13, ubędzie 19 minut dnia, tylko o minutę więcej niż w poprzednim tygodniu. W prawdziwe południe, wypadające u nas 10–11 min przed godz. 13.00, Słońce góruje z każdym dniem o prawie 0,3° niżej, w sobotę wzniesie się na niespełna 55,5° ponad południowy horyzont. Za to o prawdziwej północy zanurza się coraz głębiej, zapewniając już 4–4,5 h prawdziwie ciemnej nocy astronomicznej. W miarę ciemne niebo możemy oglądać przez blisko 8 h, od cywilnego zmierzchu, już nawet krótko przed 21.00, do świtu cywilnego około kwadransa przed 5.00.
Niewiele zmienia się z tygodnia na tydzień w widoczności planet. Jedynym wyraźnym wyjątkiem jest to Merkury, którego dzięki przypadającej nocą 9/10 sierpnia maksymalnej elongacji, tym razem oddaleniu się na niebie o 19° na zachód od Słońca, będziemy mieli szanse przez 2–3 tygodnie w miarę łatwo dostrzec na porannym niebie. W niedzielę Merkury wschodzi jeszcze tylko 40 min przed świtem, ale do soboty czas jego widoczności wydłuży się do około godziny, przy równocześnie 3-krotnym zwiększeniu jego jasności. Przyszły weekend to najlepszy tego lata czas porannej widoczności tej trudnej do obserwacji planety. Kolejna taka sprzyjająca sytuacja powtórzy się jeszcze w tym roku w ostatniej dekadzie listopada. Po koniec sierpnia Merkury niemal dorówna jasnością Jowiszowi, jednak wtedy nie będzie już można go dostrzec, wschodzącego niemal równocześnie ze Słońcem.
Spójrzmy teraz na wieczorne niebo, bo tu faktycznie wszystko jest podobnie jak tydzień wcześniej. Istotna zmianę wprowadza jedynie najszybszy podniebny wędrowiec, Księżyc. Niemal równocześnie z zachodem Słońca, za horyzontem znikają już Wenus i Mars, oddając niebo we władanie Jowisza i Saturna. Po zmierzchu Jowisz jest już po górowaniu, ale wciąż niemal najwyżej, prawie 18° nad południowym horyzontem. W ślad za nim posłusznie podąża Saturn, podczas górowania, około kwadransa przed 23. wznoszący się również na 18°. Zbliżający się do Jowisza, pęczniejący z każdą nocą Księżyc, w środę, w konstelacji Wagi osiągający pierwszą kwadrę, w końcu tego tygodnia, nocą z piątku na sobotę znajdzie się w koniunkcji z tą największą i najjaśniejszą w te noce planetą naszego nieba. Ich zbliżenie, na około 2°, u nas może być obserwowane do piątkowej północy, najbliżej 1,6° od siebie znajdą się 2 h później, już w sobotę. ale pod horyzontem. Niespełna 2,5 doby później, w następny poniedziałek Księżyc dotrze do Saturna, jednak ich bardzo bliska koniunkcja nastąpi na jasnym niebie, w samym środku dnia. Jowisz zachodzi 2–3 kwadranse po północy, Saturna w tym tygodniu żegnamy dopiero około 3.00 w nocy.
Już przez niemal całą noc ponad horyzontem goszczą dwie najdalsze planety Układu Słonecznego, wprawdzie znacznie mniejsze od Jowisza i Saturna, jednak również zaliczane do planet-olbrzymów: Uran i Neptun. Ma to związek ze zbliżającymi się ich opozycjami, kolejno: Neptuna 10 września i Urana 29 października. Neptun w gwiazdozbiorze Wodnika na razie wschodzi pół godziny po zmierzchu, Uran 1,5 h później. Niestety, tych planet nie odnajdziemy bez mapy lub raczej astronomicznego programu komputerowego, który pomoże nam wyszukać je pomiędzy podobnej i większej jasności gwiazdami. Dotyczy to szczególnie, co najmniej 5-krotnie zbyt ciemnego dla naszych oczu Neptuna, którego dostrzeżemy dopiero przez amatorski teleskop lub przynajmniej używając bardzo dobrej lornetki o dużych soczewkach obiektywu. Uran, choć teoretycznie jego jasność pozwala na dostrzeżenie go gołym okiem, praktycznie również wymaga użycia lornetki. Odróżnienie tak słabo świecących planet od pobliskich, podobnej jasności gwiazd, ułatwia fakt, że jako obiekty zdecydowanie bliższe od gwiazd, świecące odbitym od ich powierzchni światłem słonecznym, nie mrugają na niebie tak, jak to ma miejsce w przypadku gwiazd. Uran i Neptun goszczą na niebie do końca nocy, ale gdyby nie Merkury, patrząc w niebo gołym okiem, już po zachodzie Saturna aż do świtu mielibyśmy na niebie planetarną pustkę.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o to, ile czasu potrzebuje światło, by z Księżyca dotrzeć do Ziemi. Zadanie nie było trudne, więc otrzymaliśmy wyłącznie poprawne odpowiedzi. Porównując prędkość światła w próżni: 299,8 lub nawet wystarczająco dokładnie 300 tysięcy km/s, z średnią odległością Księżyca, 384,4 tys. km, otrzymujemy wynik 1,28 s. Uwzględniając również zakres zmian odległości Księżyca, od 356,4 tys. km podczas najbliższego perygeum do 496,7 tys. km w najdalszym apogeum otrzymujemy zakres tego czasu, od 1,19 s do 1,36 s. Wystarczająco dobrą odpowiedzią była jednak również średnia, zaokrąglona wartość 1,3 s. Podsumujmy teraz cykl 4 lipcowych zagadek. Otrzymaliśmy łącznie 101 poprawnych odpowiedzi od 29 Słuchaczek i Słuchaczy, byli to:
Adam z Bielska-Białej, Adam z Tuchomia, Bogdan z Orzesza, Dorota z Żarek-Letniska, Franciszek z Kaczy, Grzegorz z Zabrza, Halina i Tadeusz z Rudy Śląskiej-Bykowiny, Halina z Bielska-Białej, Halina z Rudy Śląskiej, Henryk z Bytomia, Henryk z Lędzin, Henryk z Pielgrzymowic, Jakub z Mysłowic, Justyna z Olesna, Krystyna z Bielska-Białej, Krystyna z Jaworzna, Marek z Woźnik, Mariusz z Bytomia, Mariusz z Reńskiej Wsi, Paweł z Kościana, Piotr z Gliwic, Piotr z Krzanowic, Piotr z Zabrza, Przemysław z Krakowa, Stanisław z Mysłowic, Stefan z Rudy Śląskiej, Wiesław i Paweł z Myszkowa, Wiesław z Zawiercia, Zygmunt z Brennej.
Z tej grupy, jak co miesiąc, jednej osobie spośród najaktywniejszych zagadkowiczów przyznajemy honorowy tytuł Gwiaździarza Miesiąca. Gwiaździarzem Lipca 2019 został pan Piotr z Gliwic. Gratulacje! Pora na kolejną, pierwszą sierpniową zagadkę. Zahaczyliśmy dziś o najdalsze dwie planety Układu Słonecznego. Jeszcze nie tak dawno za tę najdalszą uważany był Pluton, przed 13 laty zaliczony do nowej grupy obiektów – planet karłowatych. Grupa ta liczy dotąd zaledwie pięć obiektów. Kolejno, według odległości od Słońca, są to: Ceres, Pluton, Haumea, Makemake i Eris. A oto dzisiejsze pytanie: Która z planet karłowatych została odkryta najwcześniej?
Odpowiedzi proszę przesyłać wyłącznie pocztą elektroniczną, na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do środy 7 sierpnia włącznie. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
