Przed nami jeden z ostatnich tygodni zimowych, wprawdzie niezbyt ciepły, to jednak raczej z przewagą bezchmurnych dni i nocy.
O zbliżającej się wielkimi krokami wiosennej równonocy świadczą coraz mniejsze różnice pomiędzy długością dnia i nocy. W Katowicach, w niedzielę 27 lutego od wschodu Słońca o godz. 6.32 do zachodu o 17.22, dzień trwa 10 h 50 min, zaś w niedzielę 5 marca, od 6.20 do 17.32, Słońce wędruje ponad horyzontem 11 h 12 min, o kolejne 22 min dłużej. Coraz wyraźniej wzrasta odstęp pomiędzy prawdziwym a zegarowym południem i zwiększa się wysokość, na jaką wtedy wznosi się Słońce. W tę niedzielę o godz. 11.57 Słońce góruje 31,5° ponad horyzontem, zaś w końcu tygodnia o 11.55 wzniesie się na 33,8°, czyli o 2,3° wyżej i już tylko o 6,1° niżej niż w pierwszym dniu wiosny.
W związku z przypadającym w środku tego tygodnia nowiem, przed nami w większości bezksiężycowe noce. W niedzielę, świecący jeszcze 15% tarczy księżycowy sierp we wschodniej części gwiazdozbioru Strzelca, wschodzi dopiero 3 kwadranse przed świtem, w środku dnia, w odstępie nieco ponad 1 h, mijając kolejno od południa w odległości blisko 9,5° Wenus oraz 4,5° Marsa. Dostrzeżenie tych dwóch spotkań z planetami mamy szansę jedynie z samego rana, krótko po wschodzie Księżyca, gdy odległości te będą niewiele większe. W tej grupie planet gości też Pluton, od 16 lat uważany za planetę karłowatą, jednak 200 tysięcy razy ciemniejszego od Marsa, nie mamy szans dostrzeżenia go na tle rozjaśniającego się już powoli porannego nieba. Nocą z 28 lutego na 1 marca, już w centrum konstelacji Koziorożca, również pod horyzontem, mają miejsce dwie kolejne koniunkcje wąziutkiego już, 4% Księżyca, 4° na południe od Merkurego i niespełna 4 h później od Saturna. Tych zbliżeń nie zobaczymy już, bo 1 marca Księżyc wychyla się spod horyzontu dopiero wraz ze wschodem Słońca. Na tym nie kończy wyjątkowo liczna w tym tygodniu seria koniunkcji Księżyca z planetami. W środę, 4 h po nowiu, we wschodnim krańcu gwiazdozbioru Wodnika, 5,5° od Słońca, mija on w odległości niespełna 4° Jowisza, a 14 h później zbliża się na 3,5° do Neptuna. Choć więc to seria aż 6 koniunkcji w ciągu zaledwie 5 dni, trudno nazwać ją zbyt efektowną.
Przy tak dużym zagęszczeniu planet na odcinku zaledwie 55° ekliptyki, różne ich prędkości ruchu po niebie owocują również wzajemnymi ich koniunkcjami. W środę wieczorem na zaledwie 0,7° zbliżają się do siebie jasny Merkury z nieco ciemniejszym Saturnem i obie planety, 2-krotnie dalej od siebie, możemy zaobserwować zarówno w środę jak i w czwartek tuż przed świtem. Podobnie 3,5 doby później, w przyszłą niedzielę rano, w odległości 4,5° od siebie Wenus spotka się z Marsem. Natomiast jeszcze jedna koniunkcja będzie miała miejsce również w tym tygodniu, gdy w sobotę po południu Słońce minie 1° od północy Jowisza.
Wszystkie te, mało efektowne, lub wręcz niemożliwe do zaobserwowania koniunkcje, może nam wynagrodzić fakt, że w tym tygodniu jak mało kiedy, ciemne mamy bezksiężycowe nocne niebo. Dobra więc to okazja, by znów bliżej przyjrzeć się któremuś ze szczególnie rzucających się w oczy wieczornych gwiazdozbiorów. Niech nim będzie Wielki Pies, najbardziej na południe wysunięta konstelacja Zimowego Sześciokata, w całości ponad nasz horyzont wznosząca się obecnie przez pierwsze 6,5 h nocy. Kwadrans przed godz. 20.00 najwyżej obecnie wznosi się Syriusz, najjaśniejsza gwiazda nie tylko tej konstelacji, ale całego nocnego nieba, stanowiąca zarówno południowo-wschodni wierzchołek Zimowego Sześciokąta, jak również południowy wierzchołek Zimowego Trójkąta. Wraz z sąsiadującym z nim od północy Małym Psem, starożytny gwiazdozbiór Wielkiego Psa wiązany jest z mitologicznym herosem, beockim myśliwym Orionem, przedstawianym na niebie jako centralna konstelacja Zimowego Sześciokąta. Wielki Pies na niebie czyha na Zająca, którego również odnajdujemy tuż poniżej Oriona jako niewielki gwiazdozbiór. Dominująca jasnością w Wielkim Psie gwiazda Syriusz, to jednocześnie jedna z najbliższych gwiazd, położona dwukrotnie dalej od pierwszej w tej kategorii Alfy Centauri. Jej wyjątkowa jasność zapewne była powodem nadania jej oryginalnej nazwy Sirius, pochodzącej od greckiego określenia znaczącego „ognisty”, spolszczonej jako Syriusz. Bywa również nazywana Psią Gwiazdą, po łacinie Canicula, co tłumaczy się jako „piesek”.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy, na czym polega podstawowa różnica pomiędzy teleskopem soczewkowym, czyli refraktorem, a wynalezionym w drugiej połowie XVII wieku teleskopem zwierciadlanym, czyli reflektorem. Zagadka okazała się niezbyt łatwa, a wiele odpowiedzi nieścisłymi lub zbytnio zagmatwanymi. W pytaniu chodziło podstawową (!) różnicę, a ta polega na innym elemencie optycznym stanowiącym obiektyw: w refraktorze jest nim soczewka skupiająca, a w reflektorze zwierciadło wklęsłe.
Pierwsze lunety soczewkowe, z początku XVII wieku miały bardzo prostą budowę. Luneta Galileusza, zbudowana z soczewki wypukłej jako obiektywu i wklęsłej jako okularu, umieszczonych na końcach rury zwanej tubusem, dawała obraz prosty, nieodwrócony. Ten układ optyczny stosuje się do dziś w najprostszych lunetach krajobrazowych i tzw. lornetkach teatralnych. W lunecie Keplera rolę okularu pełni również soczewka wypukła, dając w efekcie obraz odwrócony, co nie ma istotnego znaczenia przy zastosowaniach astronomicznych. Powiększenie i jasność obrazów w obu typach teleskopów soczewkowych wiąże się bezpośrednio z ogniskową obiektywu, czyli odległością, w której powstaje obraz oraz średnicą obiektywu, a to decyduje o wymiarach całego instrumentu. W teleskopie zwierciadlanym Newtona, po odbiciu od obiektywu światło skupia się z tej samej strony skąd wpada do instrumentu, więc aby dotarło do obserwatora wyprowadzane jest za pomocą płaskiego lustra poza tubus, a okular ustawiony jest prostopadle do tubusa. Dwukrotnie większą niż długość tubusa ogniskową zwierciadlanego obiektywu wykorzystuje konstrukcja teleskopu Cassegraina, w której po odbiciu od zwierciadła, skupiana wiązka światła, na przeciwnym końcu tubusa trafia na mniejsze zwierciadło wypukłe i powracając w kierunku obiektywu wydostaje się na zewnątrz przez niewielki otwór w zwierciadle głównym, gdzie usytuowany jest okular. To tylko dwie tradycyjne konstrukcje z wielu dziś stosowanych. Warto podkreślić, że we współczesnych teleskopach, czy to jako obiektyw, czy okular, stosuje się układy soczewek niwelujące różnego typu wady optyczne pojedynczej soczewki.
Najwyższa pora na dzisiejsze pytanie. Gdzie w Polsce znajduje się największy teleskop soczewkowy, a gdzie największy zwierciadlany? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 3 marca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
