Po miesiącach kapryśnej wiosny wreszcie nachodzi długo wyczekiwane lato. Czy jednak pogoda początku lata wreszcie nas zadowoli? Miejmy nadzieję, że mimo mało optymistycznych prognoz synoptyków na ten tydzień, kolejny raz pogoda okaże się lepsza.
To tydzień najdłuższych w całym roku dni i najkrótszych nocy, co uzasadnia określenie: przesilenie letnie, dla mającego miejsce w tym najdłuższym z najdłuższych dni, 21 czerwca, momentu, gdy Słońce osiąga najwyższy punkt ekliptyki. Tym razem ma to miejsce niemal w środku dnia, o godz. 11:40. Ten najwyższy punkt, punkt Raka, w naszych czasach usytuowany jest we wschodnim krańcu gwiazdozbioru Byka, niespełna 0,5° od granicy z Bliźniętami. Choć nie w całej Polsce dzień ten trwa tak samo długo, praktycznie na całej półkuli północnej jest tym najdłuższym, w przeciwieństwie do półkuli południowej Ziemi, gdzie stanowi najkrótszy w całym roku, pierwszy dzień astronomicznej zimy.
W Katowicach, w rozpoczynającą omawiany tydzień niedzielę 19 czerwca, Słońce wschodzi o godz. 4:33, by po 16 h 24 min wędrówki po niebie zniknąć pod horyzontem o 20:57. We wtorek, w 1. dzień astronomicznego lata, od wschodu o 4:33 do zachodu o 20:58, ten najdłuższy dzień trwa jeszcze o 1 min dłużej: 16 h 25 min. Niewiele też zmieni się do soboty 25 czerwca, kiedy od wschodu o 4:35 do zachodu o 20:58 Słońce wędrować będzie ponad horyzontem 16 h 23 min. W tę niedzielę Słońce wznosi się najwyżej kwadrans przed godz. 13.00, górując 63,2° ponad naszym horyzontem, na takiej samej wysokości góruje 1 min później w letni już wtorek. Do przyszłej soboty wysokość górowania Słońca zmaleje zaledwie o 0,1°.
Wracając jeszcze do dnia letniego przesilenia, zwróćmy uwagę na największą wtedy różnicę w długości dnia pomiędzy północną a południową Polską. Na najdalej na północ oddalonych krańcach kraju najdłuższy w roku dzień trwa 17 h 20 min, a w prawdziwe południe Słońce wznosi się na 49°, natomiast na krańcach południowych Słońce wędruje ponad horyzontem 16 h 12 min, czyli o 68 min krócej, za to góruje prawie 6° wyżej.
Noce, choć z kolei najkrótsze w roku, w tym tygodniu są coraz korzystniejsze dla obserwacji nieba, dzięki stopniowo malejącemu wpływowi Księżyca na jasność tła nieba. Po pełni w miniony wtorek, nocą z soboty na niedzielę z oświetloną jeszcze w 62% tarczą, Księżyc wschodzi u nas niemal 1 h po północy. Ostatnie wiosenne i pierwsze letnie noce będą więc już co najmniej w połowie bezksiężycowe i swym sporym jeszcze blaskiem Księżyc nie będzie zakłócał obrazu wieczornego nieba. We wtorek rano, 3 h po wschodzie Księżyca i prawie 40 min po wschodzie Słońca, przypada ostatnia kwadra Księżyca.
Przyjrzyjmy się nieco bliżej nie tylko wieczornemu niebu pierwszej już letniej nocy z wtorku na środę. Krótko po, trwającym w tym dniu 3 kwadranse, najdłuższym w roku zmierzchu cywilnym, 25° ponad południowym horyzontem wznosi się górująca właśnie Waga, stanowiąca graniczny gwiazdozbiór pomiędzy obszarami wiosennego i letniego nieba. W południowo-zachodniej stronie nieba są już wtedy wyraziste konstelacje Lwa, Panny i Wolarza, których najjaśniejsze gwiazdy układają się w kształt obszernego Trójkąta Wiosennego, a także nisko nad horyzontem, czworokąt dość jasnych gwiazd niewielkiej konstelacji Kruka. Nisko na południowym wschodzie błyszczy już jedna z czterech najjaśniejszych letnich gwiazd, czerwony Antares z gwiazdozbioru Skorpiona, a ponad nim, nie tak wyraziste, ale obszerne letnie konstelacje Wężownika i Węża oraz sięgający niemal zenitu Herkules. Wysoko na południowym wschodzie błyszczy też okazały Trójkąt Letni, gwiezdny symbol rozpoczynającej się właśnie pory roku. Letnie gwiazdozbiory zdecydowanie dominują na niebie około 1 – 2 h po północy, gdy na zachodzie o minionej już porze roku przypomina Gwiazda Wiosenna, czyli Arktur, ostatnia a zarazem najjaśniejsza gwiazda Wiosennego Trójkąta, zaś nisko na wschodzie w komplecie widać już, nie tak wyrazisty Jesienny Kwadrat Pegaza.
W pierwszej połowie nocy, od ponad miesiąca, gdy z wieczornego nieba zniknął Merkury, nie mieliśmy szans dostrzeżenia na niebie żadnej z planet. Teraz już krótko przed północą spod południowo-wschodniego horyzontu wynurza się Saturn, jasnością zbliżony do gwiazd Trójkąta Letniego, goszczący we wschodnim krańcu również letniej konstelacji Koziorożca. W ślad za Saturnem podążają kolejne jasne planety, 2 h po północy błyszczące już na wschodzie: niemal dorównujący Saturnowi Mars i 15-krotnie jaśniejszy Jowisz – obie w południowo-zachodniej części jesiennej konstelacji Ryb. Jako ostatnia dopiero 1 h przed świtem cywilnym wschodzi, jeszcze 4-krotnie jaśniejsza Wenus, w roli Gwiazdy Porannej błyszcząca 6° poniżej Plejad, malowniczej gromady gwiazd w Byku. W przyszłą niedzielę tuż przed świtem, w towarzystwie Plejad i wąziutkiego sierpa Księżyca, Wenus prezentować się będzie szczególnie efektownie. O tym więcej za tydzień, teraz już pora na zagadkową część Gwiaździarni.
Przed tygodniem pytaliśmy, w którym roku powstało chorzowskie Planetarium. Za oficjalną datę otwarcia na terenie śląskiego parku Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika przyjmuje się 4 grudnia 1955 roku, jak to wówczas było w zwyczaju na Śląsku, w Dzień Górnika. W tym czasie teren parku zaliczany był do Katowic, na dodatek w latach 1953–56 noszących nazwę Stalinogród. Pomysł uświetnienia wielkiego polskiego astronoma wzniesieniem trwałego pomnika w postaci nazwanego jego imieniem planetarium, zrodził się w 1943 roku, w 400-lecie śmierci Kopernika i ukazania się drukiem jego epokowego dzieła „O obrotach sfer niebieskich”. Z powodu trwającej jeszcze II wojny światowej, realizacja tego przedsięwzięcia nie była jednak możliwa i do pomysłu powrócono w 1952 roku, by już rok później rozpocząć budowę, zakończoną po 2 latach. W początkach 1956 roku zaczęło działalność obserwatorium astronomiczne, w 1959 roku stacja sejsmologiczna, a po kolejnych 3 latach stacja meteorologiczna.
A oto dzisiejsza zagadka. U nas najdłuższą porą roku jest lato. A która astronomiczna pora roku trwa najdłużej na południowej półkuli Ziemi?
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 23 czerwca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
