Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
W sobotę 23 września o godz. 8:50 czasu jeszcze letniego, na północnej półkuli naszej planety nastała astronomiczna jesień.
Choć datę tę utożsamia się z pojęciem równonocy jesiennej, de facto nie oznacza to wcale zrównania długości dnia i nocy. Na naszej szerokości geograficznej dzień trwa bowiem jeszcze 12 h 14 min, a noc z soboty na niedzielę dopiero 11 h 48 min, czyli o 26 min krócej. Faktyczne zrównanie obu części doby ma miejsce około 3,5 dnia później, gdy zarówno noc 26/27 września jak i dzień 27 września trwają jednakowo długo: 11 h 59 min.
Przypomnijmy jednak, że począwszy od letniego przesilenia, już od 3 miesięcy ubywa dnia i na przełomie września i października tempo tego procesu jest największe. W Katowicach, w niedzielę 24 września od wschodu Słońca o godz. 6:31 do zachodu o 18:40 dzień trwa 12 h 09 min, a o godz. 12:36 nasza Dzienna Gwiazda wznosi się najwyżej, na 39,3°. W sobotę 30 września, od godz. 6:40 do 18:27 dzień trwa 11 h 47 min, a o godz. 12:34 Słońce góruje 37,0° ponad horyzontem. Zatem w ciągu tego tygodnia dzień ulega skróceniu o kolejne 22 min, a wysokość górowania zmniejsza się o 2,3°. Pewnym pocieszeniem niech będzie fakt, że na razie dnie są u nas o prawie 4 h dłuższe, a Słońce wznosi się o ponad 20° wyżej niż w najkrótszym w roku, dniu zimowego przesilenia.
W tym tygodniu noce upływać będą w blasku rosnącego do pełni Księżyca. Nocą z niedzieli na poniedziałek, z oświetloną już niemal w 3/4 tarczą gościć będzie on na pograniczu gwiazdozbiorów Strzelca i Koziorożca, zachodząc niemal 0,5 h po północy. Dwie doby później, już w granicach konstelacji Wodnika ponad 90% księżycowej tarczy rozświetlać będzie nocne niebo prawie do 3,5 h po północy. Po osiągnięciu pełni w piątek w południe, przez całą noc z piątku na sobotę Księżyc wędrować będzie na pograniczu Wieloryba i Ryb, zachodząc dopiero ponad 1 h po wschodzie Słońca. Warto również przypomnieć, że pełnia Księżyca ma miejsce podczas jego opozycji do Słońca, czyli usytuowania dokładnie po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce.
Dzięki przypadającemu 2 doby wcześniej, nocą z środy na czwartek, perygeum, podczas pełni Księżyc będzie miał na naszym niebie zauważalnie większe niż zazwyczaj rozmiary: 33’. W tak znakomitej postaci nasz naturalny satelita spotyka się w tym tygodniu z dwiema planetami. Niestety nie będą to dla nas atrakcyjne widowiska. Pierwsza koniunkcja, z dość jasnym Saturnem, ma miejsce w środę niespełna 0,5 h przed wschodem Słońca, gdy obydwa obiekty będą głęboko pod horyzontem. Druga, to w czwartek wieczorem, tym razem następująca ponad 1 h po wschodzie obu spotykających się obiektów, koniunkcja 99% Księżyca z trudno dostrzegalnym, zwłaszcza w pobliżu jasnej księżycowej tarczy, Neptunem.
Stopniowo rozmywają się do niedawna jeszcze krótkotrwałe, około 2-tygodniowe serie koniunkcji Księżyca z planetami. Wynika to z coraz luźniejszego rozkładu planet na niebie. Po dwóch jeszcze koniunkcjach 2 października: z Jowiszem i Uranem, kolejna seria rozpocznie się po 8-dniowej przerwie. W środku tego tygodnia, na wieczornym niebie, krótko po zmierzchu zobaczyć można jedynie, kilkanaście stopni ponad południowo-wschodnim horyzontem, Saturna w zachodniej części gwiazdozbioru Wodnika. Ale już 1 h później, na północnym wschodzie pojawiają się, goszczące w konstelacji Barana, Jowisz i Uran. Nieco ponad miesiąc przed swą opozycją, bardzo jasny Jowisz dominuje na niebie do około 3 h po północy, kiedy na wschodzie wychyla się spod horyzontu blisko 6-krotnie jaśniejsza Wenus w Lwie.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem prosiliśmy o podanie, co ile lat powtarzają się opozycje Neptuna. Być może forma pytania, ze sformułowaniem: „co ile lat…”, zmyliła niektórych Słuchaczy, którzy jako odpowiedź podawali okres obiegu Słońca przez tę najdalszą planetę. Za w miarę poprawną można uznać odpowiedź, że opozycje Neptuna mają miejsce raz na rok, choć tu zabrakło słowa: „około”. Natomiast za całkowicie poprawne można uznać odpowiedzi określające częstość występowania opozycji Neptuna: „co rok i 2,5 dnia” lub „co 367–368 dni”.
Oczywiście, na opozycje planet ze Słońcem ma wpływ zarówno ruch danej planety jak i ruch Ziemi. Neptun w ciągu 1 roku przemieszcza się pozornie na tle gwiazd o około 2,2° i taki dystans nadrobić musi za każdym razem Ziemia, aby na naszym niebie znalazł się on dokładnie po przeciwnej stronie niż Słońce, czyli w opozycji. W przypadku Neptuna taka sytuacja faktycznie powtarza się co roku, ale każdego kolejnego roku o około 2,5–3,5 dnia później. I wprawdzie bardzo rzadko, ale zdarzają się również lata, w których opozycji Neptuna brak. Najbliższa taka sytuacja będzie miała miejsce w 2070 roku, ponieważ na przełomie lat 60. i 70. dwie kolejne opozycje nastąpią 30 grudnia 2069 wieczorem i 2 stycznia 2071 rano. Dla innych, bliższych nam planet górnych sytuacje lata bez ich opozycji zdarzają się częściej. Najbliższy nam Mars, opozycje wykazuje zazwyczaj co drugi rok, a ostatnio nawet w opozycji do Słońca był w grudniu 2022, a w kolejnej znajdzie się dopiero w styczniu 2025 roku.
A oto dzisiejsza, zapewne prostsza zagadka. Jeśli przyjmiemy, że na szerokości geograficznej północnej 50°, w pierwszym dniu astronomicznej jesieni Słońce góruje na wysokości 40°, to na jaką wysokość wznosi się wtedy ponad horyzont na ziemskim równiku?
Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 28 września na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
