Zapewne dostrzegamy już niemal najwcześniejsze wschody i najpóźniejsze zachody Słońca, świadczące o tym, że jesteśmy o krok od letniego przesilenia.
W tym roku najwyższy punkt swej pozornej wędrówki na tle gwiazd, czyli punkt Raka, Słońce osiągnie w przyszły poniedziałek, 21 czerwca o godz. 5.32, więc to ten dzień będzie najdłuższym w roku, pierwszym dniem astronomicznego lata. W Katowicach tego dnia Słońce wędrować będzie ponad horyzontem 16 h 25 min. Na początku omawianego tygodnia, mamy jeszcze do nadrobienia zaledwie 3 min. W niedzielę 13 czerwca, od wschodu Słońca o godz. 4.33 do zachodu o 20.55 dzień trwa już 16 h 22 min, a w prawdziwe południe, o godz. 12.44 nasza Dzienna Gwiazda wzniesie się na 63,0°, tylko o 0,2° niżej niż w dniu letniego przesilenia. Również już teraz mamy nie tylko najkrótsze noce, te liczone od zachodu do ponownego wschodu Słońca, ale też najdłużej zapadający zmierzch i najdłużej nastający świt. Przypomnijmy, że już od początku czerwca na szerokości geograficznej Katowic Słońce nocą zanurza się na mniej niż 18° pod horyzont, przez co obecnie nie mamy w ogóle całkowicie ciemnej części nocy, czyli nocy astronomicznej. Obecnie, kwadrans przed godz. 13.00 górując u nas 63° nad horyzontem, kwadrans przed 1.00 w nocy Słońce dołuje zaledwie 16,5° pod horyzontem. Na północnych krańcach Polski jest to nawet zaledwie około 12°, a to wartość, poniżej której mówimy już o „białych nocach”. Choć okres bez całkowicie ciemnych nocy również u nas niesłusznie nazywany bywa „białymi nocami”, to jednak poza nielicznymi, najdalej wysuniętymi na północ krańcami terenu Polski, możemy mówić jedynie o „szarych nocach”, na szerokości geograficznej Katowic trwających przez 1,5 miesiąca przełomu wiosny i lata, na krańcach północnych nawet 2 razy dłużej.
Najbliższy tydzień, to okres stopniowo rosnącego po czwartkowym nowiu Księżyca. Może warto przypomnieć, że tak zwykło się nazywać nie okres, w którym po apogeum, czyli największym oddaleniu się Księżyca od Ziemi, przez blisko 2 tygodnie zwiększają się z nocy na noc jego kątowe rozmiary, a okres, gdy przez blisko pół miesiąca po nowiu zwiększa się procent oświetlonej części księżycowej tarczy. Tym razem, od 8 czerwca, gdy Księżyc był w apogeum i 2 dni potem w nowiu, do 23–24 czerwca wzrastać będzie i jedna, i druga z wymienionych cech Księżyca, tym intensywniej więc wzrastać będzie stopień rozświetlania nieba przez naszego naturalnego satelitę, na dodatek coraz dłużej przebywającego na nocnym niebie. W niedzielę wieczorem, wędrujący na pograniczu konstelacji Bliźniąt i Raka, oświetlony w 11% Księżyc gości na naszym niebie niemal do północy w towarzystwie Marsa, do którego najbardziej, na 1,9° zbliży się tuż przed zachodem obydwu uczestników tej koniunkcji. Dobę później, nocą z poniedziałku na wtorek, z oświetloną już w 18% tarczą, pożegnamy Księżyc o 0,5 h później. Przez kolejne 3 doby wędrując przez gwiazdozbiór Lwa, w czwartek wieczorem, już blisko 47-procentowy pojawi się wieczorem na pograniczu Lwa i Panny i całkiem już intensywnie rozświetlać będzie niebo niemal do 1.30, by już pod horyzontem, wczesnym ranem osiągnąć fazę pierwszej kwadry. Z końcem tygodnia, już w samym centrum gwiazdozbioru Panny, świecąc 1/3 swej tarczy przejdzie 5° na północ od najjaśniejszej gwiazdy tej wiosennej konstelacji, Spiki, czyli Kłosa Panny, by zniknąć z nieba krótko przed godz. 2.00. Na całej swej trasie, w tym tygodniu Księżyc nie napotka żadnej z planet. Na najbliższą koniunkcję z planetą musimy poczekać do 27 czerwca, gdy 3 doby po pełni 90% Księżyc, w samym centrum gwiazdozbioru Koziorożca spotka się z Saturnem.
Krótko po zmierzchu cywilnym, na który obecnie musimy czekać nie 35 minut, jak przez większość roku, a aż 50 min po zachodzie Słońca, na 20° – 50° ponad wschodni horyzont wznosi się już gwiezdny symbol nowej pory roku, Trójkąt Letni. Wytyczające go jasne gwiazdy: Wegę z konstelacji Lutni, Deneba z Łabędzia i najjaśniejszegp w Orle Altaira, przy bezchmurnej pogodzie bez trudu odnajdziemy, mimo nie do końca ciemnego, nawet o północy nieba. Jak przystało na przełom dwóch pór roku, na południowym zachodzie wciąż w komplecie błyszczy Wiosenny Trójkąt, z górującym tuż po zachodzie Słońca Arkturem, Gwiazdą Wiosenną, jakby symbolicznie przenosząc się na zachodnią połowę firmamentu, by ustąpić miejsca konstelacjom letnim. Ich komplet wypełnia rozległy obszar południowej części nieba już około 2 h po północy. Wtedy najwyżej, 78° ponad horyzont wznosi się najjaśniejsza gwiazda letnich konstelacji, zerowej wielkości gwiazdowej Wega z Lutni. Na zachód od Trójkąta Letniego rozpościerają się nie tak wyraziste, choć obszerne letnie konstelacje Herkulesa i Wężownika z Wężem, a nisko nad horyzontem, nie w całości wznosi się letni Skorpion z jeszcze jedną bardzo jasną gwiazdą, czerwonym Antaresem i podążające za nim Strzelec i Koziorożec. To główne gwiazdozbiory letniego nieba, nie licząc kilku jeszcze drobniejszych, którym również bliżej przyglądać się będziemy podczas naszych letnich spotkań w Gwiaździarni. Krótko przed świtem na zachodzie błyszczą już wyżej usytuowane gwiazdozbiory jesienne, z Jesiennym Kwadratem Pegaza, Andromedą, Rybami i dopiero wschodzącą, ogromną konstelacją Wieloryba.
Pora na zagadkową część naszego spotkania. Zadanie sprzed tygodnia okazało się trudniejszym niż przewidywałem. Chodziło o maksymalną możliwą wartość fazy zaćmienia Słońca, określoną stosunkiem kątowych średnic tarczy Księżyca i Słońca podczas zjawiska. Na pytanie można było odpowiedzieć korzystając z informacji internetowych lub dokonać dość prostego rachunku. Należało największą wartość kątowej średnicy Księżyca podczas najbliższego perygeum: 33’ 32’’ podzielić przez najmniejszą średnicę kątową Słońca podczas aphelium: 31’36”, wcześniej zamieniwszy obie wartości na ułamki dziesiętne: 33,5’ i 31,6’ lub 0,559° i 0,527°. W wyniku otrzymamy 1,06, co można wyrazić również jako 106%. Tak obliczona wartość nosi nazwę fazy liniowej, odpowiada jej 1,03 fazy powierzchniowej i również tę wartość postanowiliśmy uznać za poprawną odpowiedź.
A oto dzisiejsza zagadka. Która z astronomicznych pór roku na północnej półkuli Ziemi trwa najdłużej, a która najkrócej? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 17 czerwca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
