W tym tygodniu ma miejsce zimowe przesilenie, czyli moment, od którego po półrocznym kurczeniu się dni i wydłużaniu nocy następuje odwrócenie tego procesu.
Z astronomicznego punktu widzenia, przesilenie zimowe następuje w momencie, gdy Słońce, w swym pozornym ruchu na tle gwiazd, będącym skutkiem obiegu Ziemi wokół naszej centralnej gwiazdy, osiąga najbardziej odległy na południe od równika niebieskiego punkt swej wędrówki. Innymi słowy, Słońce osiąga w tym momencie największą ujemną deklinację, równą –23°26’21”. Tradycyjnie punkt ten nosi nazwę punktu Koziorożca, który rozpoczyna liczący 30° odcinek ekliptyki, czyli zodiakalny znak Koziorożca. Moment przesilenia z każdym kolejnym rokiem nieprzestępnym opóźnia się o niecałe 6 h, więc w przyszłym roku przypadnie też 21 grudnia, ale o 22.48, w 2023 dopiero 22 grudnia o godz. 4.28, by w przestępnym roku 2024 znów przeskoczyć na 21 grudnia, o godz. 10.21.
Każdego roku blisko 10 dni przed zimowym przesileniem dnia przestaje ubywać wieczorem, ale dopiero około 31 grudnia również rano zaczyna powoli przybywać dnia przez wcześniejsze wschody Słońca, o czym mówi znane przysłowie, że „na Nowy Rok dnia przybywa na barani skok”. Jednak już dzień po przesileniu, wieczorem dnia zaczyna przybywać nieznacznie szybciej niż ubywa jeszcze rano. W Katowicach w niedzielę 19 grudnia, od wschodu Słońca o godz. 7.40 do zachodu o 15.42, dzień trwa 8 h 02 min, a w prawdziwe południe, o 11.41 Słońce wznosi się na 16,3° ponad południowy horyzont. We wtorek 21 grudnia, od 7.41 do 15.43, licząc z dokładnością do 1 minuty, dzień ma taką samą długość, na takiej samej też jak 2 dni wcześniej wysokości, choć o 1 min później Słońce góruje. Również w sobotę 25 grudnia, od 7.43 do 15.45, dzień trwa 8 h 02 min, choć już o niespełna pół minuty dłużej, a podczas górowania dopiero o 11.44, Słońce wzniesie się na 16,4°, a więc już o 0,1° wyżej.
Ten tydzień Księżyc rozpoczyna prawie w pełnej krasie. Prawie, bo choć w niedzielę rano osiąga pełnię, to niestety ma to miejsce dobę po apogeum, czyli największym oddaleniu od Ziemi, więc oglądana z Ziemi jego tarcza będzie niemal najmniejsza z możliwych. Na niedzielnym niebie, wieczorem zobaczymy Księżyc o kątowej średnicy zaledwie 29,5’, podczas gdy znajdując się najbliżej Ziemi, w perygeum, tarcza Księżyca może osiągnąć na naszym niebie rozmiary nawet około 33,5’, i gdy zbiegnie się to w czasie z pełnią, świecić może prawie o 30% większą powierzchnią. Do soboty kątowa średnica księżycowej tarczy wzrośnie do 31’, ale nieco ponad dobę przed ostatnią kwadrą świecić będzie już tylko 60% swej powierzchni. W ciągu tego tygodnia nasz naturalny satelita pokona na tle gwiazd dystans prawie 87°, rozpoczynając w końcu rogów Byka, gdy górując wznosi się na prawie 66°, a kończąc o 20° niżej, na pograniczu gwiazdozbiorów Lwa i Panny. Przez cały ten tydzień Księżyc nie spotka na swej drodze żadnej planety, zaś najbliższą w czasie będzie dopiero w sylwestrowy wieczór koniunkcja z Marsem, niestety głęboko pod horyzontem.
Jasne planety wciąż skupione są w większości w stosunkowo niewielkich kątowych odległościach od Słońca, wschodząc blisko świtu lub zachodząc krótko po zmierzchu. W połowie tygodnia, około 25° na zachód od Słońca, w gwiazdozbiorze Skorpiona gości, wschodzący 1 h 15 min przed świtem Mars. Przed opozycją w grudniu przyszłego roku, na razie blisko minimum swej jasności, za rok Czerwona Planeta rozbłyśnie 25 razy jaśniej. Na wschód od Słońca, znajdują się obecnie, zachodzące z początkiem nocy Merkury i Wenus, zaś dość wczesnym wieczorem Saturn i Jowisz. Oddalający się stopniowo od Słońca Merkury i poruszająca się ruchem wstecznym Wenus, 2 dni przed końcem roku spotkają się na niebie w odległości około 4°. Obie planety wewnętrzne goszczą we wschodniej połowie gwiazdozbioru Strzelca. Saturn, w centrum Koziorożca, znika z nieba około godz. 19.00, zaś rok po bardzo bliskiej wzajemnej koniunkcji wyprzedzający go już o 18° Jowisz, od tygodnia w Wodniku, zachodzi dopiero kwadrans przed 21.00. Ponad godzinę przed północą zachodzi również Neptun na pograniczu Wodnika i Ryb, zaś Uran w Baranie kryje się pod horyzont dopiero około 3.30.
Na pograniczu gwiazdozbiorów Strzelca, Koziorożca i Mikroskopu dość szybko przemieszcza się w tych dniach kometa Leonarda. W pierwszej połowie minionego tygodnia miał miejsce jej rozbłysk do +2,5 magnitudo, który jednak szybko przygasł. W ubiegłą sobotę, w trakcie przelotu 4,2 mln km od Wenus, również na naszym niebie kometa znajdowała się 6–7 stopni na południe od Wenus, zachodząc krótko po zmierzchu cywilnym, co praktycznie czyniło ją już prawie u nas niedostrzegalną. Pewne szanse jej obserwacji podczas zbliżania się do Słońca, mieć będą jeszcze w tym tygodniu mieszkańcy południowej półkuli naszej planety.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o rozmiary największej lunety obserwatorium Jana Heweliusza. Trudno o dokładną odpowiedź na to pytanie, bo różne źródła podają najczęściej wartości w granicach 46 do 50 metrów długości tego instrumentu, więc za całkowicie poprawną można było uznać każdą odpowiedź w tym zakresie. Średnica soczewki obiektywu wynosiła 12 cm. Była to wówczas najdłuższa na świecie konstrukcja lunety, z tego powodu umieszczonej w otwartej przestrzeni, poza głównym obserwatorium Heweliusza usytuowanym na dachach trzech gdańskich kamienic. Jej użytkowanie było jednak bardzo uciążliwe, bo tak długi tubus nie był dostatecznie sztywny, a zawieszenie na 30-metrowym słupie mało stabilne. Dzisiejsza zagadka, tradycyjnie jak co roku przed świętami Bożego Narodzenia, brzmi podobnie. Proszę odpowiedzieć, jaki obiekt, dostrzegalny na niebie w trakcie lub tuż po zmierzchu, może w tym roku spełnić rolę pierwszej wigilijnej gwiazdki. Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 23 grudnia.
Życząc już teraz zdrowych i pogodnych Świąt, zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień, tym razem już od piątku wieczorem.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
