W niedzielę 20 marca o godz. 16.33, wraz z osiągnięciem przez Słońce punktu Barana, czyli punktu równonocy wiosennej, rozpoczyna się tegoroczna astronomiczna wiosna.
Wraz z końcem astronomicznej zimy nie znikają jednak natychmiast wszelkie echa minionej pory roku. Na wieczornym niebie, krótko po zmierzchu jeszcze przez jakiś czas królować będą zimowe gwiazdozbiory, największe skupisko jasnych i bardzo jasnych gwiazd, wchodzących w skład Zimowego Sześciokąta i Trójkąta, gwiezdnych symboli poprzedniej pory roku. Przez cały ten tydzień używać będziemy też jeszcze czasu środkowoeuropejskiego, stanowiącego u nas czas zimowy. Sporo również zimowych akcentów odczuwać będziemy jeszcze przez jakiś czas w pogodzie. Według prognoz synoptyków, najbliższy tydzień zapowiada się przeważnie słonecznie, z chłodnymi wprawdzie nocami, ale całkiem przyjemnymi temperaturami za dnia. Przez pół roku noce będą krótsze od dni, a na dodatek od początku czerwca do połowy lipca, w południowej Polsce Słońce nie będzie nocą dostatecznie głęboko zanurzać się pod horyzont i nawet około północy nocne niebo nie będzie do końca ciemne. W północnych rejonach Polski taki okres, na przełomie astronomicznej wiosny i lata, trwa nawet niemal dwukrotnie dłużej.
W Katowicach, mierzony od pojawienia się rano o godz. 5.47 pierwszego rąbka słonecznej tarczy do zniknięcia wieczorem o 17.56 ostatniego jej rąbka, w tę niedzielę dzień trwa 12 h i 9 min, a noc z niedzieli na poniedziałek 11 h 49 min, a więc o 20 min krócej od dnia. Jest tak dlatego, że faktyczne zrównanie długości dnia i nocy mierzonych w ten sposób, miało miejsce już 2,5 doby wcześniej. Do końca tygodnia, w podobnym co przez ostatnie kilka tygodni tempie, dzień ulegnie wydłużeniu o kolejne 23 min i w sobotę od 5.34 do 18.06 potrwa 12 h 32 min, a to już o 54 min dłużej od nocy. Przez najbliższe 3 miesiące wzrastać będzie również wysokość łuku dziennej wędrówki Słońca po niebie. W ciągu tego tygodnia wysokość górowania Słońca w prawdziwe południe wzrośnie o kolejne blisko 2,5°, w sobotę o godz. 11.50, jeszcze czasu zimowego, osiągając 42° ponad południowy horyzont. W pierwszym tygodniu astronomicznej wiosny Słońce poruszać się będzie na tle gwiazd w południowo-zachodnim krańcu gwiazdozbioru Ryb, gdzie w naszych czasach usytuowany jest początkowy odcinek ekliptyki w znaku Barana.
Nawiązując częściowo do kilku odpowiedzi na ubiegłotygodniową zagadkę astronomiczną, wyjaśnijmy, czym jest ekliptyka. Określenie to dotyczy wyłącznie Słońca i przedstawia pozorną jego trasę na tle gwiazd. W rzeczywistości linię tę wytycza na niebie krążąca wokół Słońca Ziemia, z której z każdym kolejnym dniem oglądamy pod nieco innym kątem Słońce, pozornie przesuwające się każdej doby średnio o 59,1’, czyli niecały 1° dalej na wschód. Cały okrąg ekliptyki umownie podzielony został na 12 jednakowych odcinków, po 30° każdy, czyli znaków zodiaku, których nazwy pochodzą od gwiazdozbiorów, na tle których przebiegały one przed ponad 2000 lat, gdy podział taki wprowadzono. Wskutek wywołanego oddziaływaniem Słońca i Księżyca zjawiska precesji osi ziemskiej, każdego roku znaki zodiaku przemieszczają się wstecz o 1/72°, czyli 0,83’ ku zachodowi, stąd ich przesunięcie do naszych czasów o mniej więcej 1 gwiazdozbiór wstecz. Tym samym, pierwszy znak zodiaku, znak Barana rozpoczyna się i kończy już na obszarze gwiazdozbioru Ryb. Początek znaku Barana (podobnie jak zwłaszcza pozostałych 3 znaków, na przemian, przesileń i równonocy: Raka, Wagi i Koziorożca), określamy jako punkt Barana. Wyznacza go jeden z dwóch punktów przecięcia ekliptyki z równikiem niebieskim, kolejnym pozornym okręgiem na niebie, wytyczonym przez przedłużenie płaszczyzny równika naszej planety (drugi to punkt Wagi). Choć każdy znak zodiaku, jako 1/12 całej ekliptyki ma tę samą długość, to wskutek niejednostajnej prędkości Ziemi na eliptycznej okołosłonecznej orbicie, Słońce pokonuje je w różnym czasie, najszybciej zimą, najwolniej latem, stąd różne długości poszczególnych pór roku. Wiosna należy do dwóch średnich pod względem długości pór roku i w tym roku potrwa do 21 czerwca, godz. 11.14, czyli (uwzględniając zmianę czasu) 92 dni 17 h 41 min i w tym czasie Słońce pokona dokładnie 1/4 ekliptyki, czyli swej pozornej rocznej trasy na tle gwiazd.
Księżyc swą wędrówkę na tle gwiazd rozpoczyna w tym tygodniu w gwiazdozbiorze Panny, 5,5° na północ od Spiki, z świecącą jeszcze w ponad 95% tarczą zachodząc 1 h po wschodzie Słońca. W niedzielny wieczór pojawi się ponownie niemal 2,5 h po zmierzchu już blisko pogranicza Panny i Wagi. Tak więc już z początkiem tygodnia w pierwszych godzinach po zmierzchu niebo mamy bezksiężycowe. Po przypadającej w piątek rano ostatniej kwadrze, do nocy z piątku na sobotę oświetlona część księżycowej tarczy skurczy się do 40% i w takiej postaci zobaczymy Księżyc wschodzący dopiero po 3.00 w nocy w samym centrum gwiazdozbioru Strzelca, 5° na południe od ekliptyki. Niespełna 4 dni wcześniej Księżyc przejdzie przez węzeł zstępujący swej orbity przenosząc się z północy na południe od ekliptyki. Również w tym tygodniu nie zaobserwujemy ani jednej koniunkcji Księżyca z planetami, ale już w przyszłym spotka się on z prawie wszystkimi, oprócz Urana.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy, co nazywamy węzłami księżycowymi. Poza nielicznymi nieścisłościami, w większości udzielali Państwo w pełni poprawnych odpowiedzi. Węzły to dwa punkty na niebie, w których orbita Księżyca przecina ekliptykę. Gdy wtedy przenosi się z południa na północ od ekliptyki, mówimy o węźle wstępującym, zaś gdy przenosi się na południe od ekliptyki to przechodzi przez węzeł zstępujący swej orbity. Z racji niewielkiej w porównaniu ze Słońcem odległości Księżyca od Ziemi punkty te wypadają w innej porze i miejscu, w zależności od miejsca obserwacji, dlatego wyznacza się je z geocentrycznego punktu widzenia, czyli jako obserwowane z kierunku od centrum Ziemi. Węzły nie zajmują stałej pozycji lecz powoli przesuwają się na zachód, w ciągu 18,6 roku zakreślając pełny okrąg. Księżyc trafia na każdy z nich co najmniej raz na miesiąc, a jeśli ma to miejsce w pobliżu pełni lub nowiu to skutkiem może być zaćmienie Księżyca lub Słońca.
A oto dzisiejsza, wiosenna zagadka. Proszę podać nazwę najjaśniejszej gwiazdy wiosennego obszaru nieba, stanowiącej zarazem jeden z wierzchołków gwiezdnego symbolu wiosny, Trójkąta Wiosennego. Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 24 marca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
