Choć od nocy 21/22 grudnia mamy już astronomiczną zimę, typowo zimowa jeszcze niedawno pogoda zelżała na dłużej i również w tym tygodniu czekają na stosunkowo ciepłe jak na tę porę roku dni i noce.
I wcale nie jest to jeszcze skutkiem ponownego stopniowego wydłużania dni, jak również niewielkiego wpływu peryhelium Ziemi, czyli największego w roku zbliżenia naszej planety do Słońca, które tym razem przypada 4 stycznia. Na razie, od zimowego przesilenia do końca roku przybędzie zaledwie 6 minut dnia, ale w kolejnych tygodniach proces ten będzie coraz bardziej przyspieszał.
W Katowicach, w świąteczną niedzielę 25 grudnia, od wschodu Słońca o godz. 7:40 do zachodu o 15:48, dzień trwa jeszcze 8 h 08 min, tylko o 2 min dłużej od tego najkrótszego, ale do soboty 31 grudnia przybędzie go o kolejne 4 min i od 7:41 do 15:53 trwać będzie już 8 h 12 min. Nieznacznie również zwiększy się w tym czasie wysokość górowania Słońca w prawdziwe południe: z 16,4° w niedzielę o 11:44 do 16,7° w sobotę o 11:47. Podczas wciąż jeszcze bardzo
długich nocy, główną przeszkodą w obserwacji może okazać się pochmurne niebo i stopniowo, z nocy na noc bardziej dający się we znaki blask Księżyca, po nowiu w ubiegły piątek pęczniejącego do pierwszej kwadry nocą z czwartku na piątek tego tygodnia. W niedzielę wieczorem, świecący 7% swej tarczy w zachodniej części gwiazdozbioru Koziorożca, Księżyc zachodzi 1,5 h po cywilnym zmierzchu. W poniedziałek wieczorem, już we wschodniej części Koziorożca, prawie 16-procentowy sierp Księżyca mamy szansę zobaczyć nisko ponad południowo-zachodnim horyzontem, około 4,5° od dość jasnego Saturna. Po przejściu przez niemal cały gwiazdozbiór Wodnika, świecący już ponad 1/3 tarczy blisko granicy z Rybami, w środę późnym wieczorem Księżyc znajdzie się w podobnej konfiguracji z niewidocznym gołym okiem Neptunem, zaś w czwartek za dnia, krótko przed 13:00 zbliży się na 3° od południa do Jowisza. To nie ostatnie z tej serii koniunkcji Księżyca z planetami, jednak na kolejne musimy poczekać do pierwszych dni nowego roku, gdy kolejno nocą 1/2 stycznia oraz wieczorem 2 stycznia, spotka się bardzo blisko z Uranem w Baranie i Marsem w Byku.
Po osiągnięciu nocą z piątku na sobotę pierwszej kwadry, dobę później, w sylwestrową noc, 2/3 rozświetlonej księżycowej tarczy na pograniczu konstelacji Ryb i Barana, towarzyszyć nam będzie przez prawie 10 pierwszych godzin nocy.
Dość zauważalnie już przez ostatni tydzień zmienił się gwiezdny wystrój nieba w środku tego tygodnia. Tuż przed końcem cywilnego zmierzchu, gdy na południowym zachodzie wysoko jeszcze wznosi się Trójkąt Letni, górują już alfa i beta Pegasi – Markab i Scheat, pierwsze dwie gwiazdy, wytyczające zachodnie wierzchołki Jesiennego Kwadratu Pegaza, zaś nieco ponad godzinę później gamma Pegasi i alfa Andromedae – Algenib i Alpheratz, wschodnie wierzchołki tego gwiezdnego symbolu dopiero co minionej jesieni. W tym czasie spod wschodniego horyzontu coraz bardziej wynurza się Orion – centralna konstelacja zimowa, jednak zarówno Zimowy Sześciokąt, jak i Zimowy Trójkąt, w całości zobaczymy dopiero około godz. 19:30, gdy na południowym wschodzie rozbłyśnie najjaśniejsza z wszystkich gwiazd nocnego nieba, Syriusz z gwiazdozbioru Wielkiego Psa. Alnitak, Alnilam i Mintaka, centralne gwiazdy Zimowego Sześciokąta tworzące asteryzm zwany Pasem Oriona, najwyżej wznoszą się dopiero kwadrans przed 23:00, a wraz z nimi góruje cały Zimowy Sześciokąt. Gdy 3 h przed świtem najjaśniejszy w Orionie Rigel (beta Orionis) zaczyna kryć się pod południowo-zachodnim horyzontem, Zimowy Sześciokąt kończy swoją nocną misję, ale jeszcze przez blisko godzinę, aż do zachodu Syriusza, jego rolę pełni Zimowy Trójkąt. Komu już tęskno za wiosną, czy nawet latem, krótko przed świtem znajdzie na niebie ich gwiezdne ślady: wznoszącego się na blisko 60° na południu Arktura, czyli Gwiazdę Wiosenną, a ponad wschodnim horyzontem w komplecie już ponownie Trójkąt Letni.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Zadaniem sprzed tygodnia była nie tyle zagadka, co sondaż, jaki obiekt astronomiczny może kojarzyć się Państwu z Świętami Bożego Narodzenia? Otrzymaliśmy dość szeroki wachlarz zjawisk i obiektów mogących spełniać tę rolę. Oczywiście z Gwiazdką w znaczeniu samych Świąt, moglibyśmy kojarzyć nawet każdą z gwiazd na niebie, jednak znaczenie mają tu jedynie gwiazdy lub planety mogące pełnić rolę tradycyjnej pierwszej wigilijnej gwiazdki, choć o nie najmniej chodziło, bo omówiliśmy je już przed tygodniem.
Jednak wielu z Państwa słusznie proponowało inne obiekty astronomiczne. Oto w miarę pełna ich lista. Z Gwiazdą Betlejemską wskazującą Trzem Królom drogę do miejsca narodzin Chrystusa, kojarzyć się może jakaś jasna kometa, wielkie koniunkcje Jowisza z Saturnem lub też wybuch supernowej w ostatnich latach przed naszą erą. Związek z Świętami mogą mieć gwiazdozbiory: Panny jako skojarzenie Maryją Panną, Ołtarza, Byka i Barana – stajennych zwierząt otaczających żłóbek oraz Ryb (także Południowej, Złotej i Latającej) i w końcu dwie otwarte gromady gwiazd: M44 Żłóbek w Raku i NGC 2264 Choinka w konstelacji Jednorożca.
Dzisiejszą zagadką powróćmy do bardziej astronomicznych zjawisk. Oto proste, ale wymagające odrobiny zastanowienia lub prostego rachunku pytanie: ile razy w kończącym się 2022 roku miała miejsce pełnia, a ile razy nów Księżyca? Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 29 grudnia na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl.
Składając raz jeszcze życzenia pogodnych, spokojnych i zdrowych Świąt, zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
