Za nami już prawie połowa tegorocznej wiosny, a pogoda wciąż jakby nie nadążała za kalendarzem. Niezawodne są jednak astronomiczne cechy tej pory roku, wynikające z niczym nie zakłóconego, odwiecznego ruchu obiegowego Ziemi, skutkującego coraz wyżej z dnia na dzień wznoszącego się na naszej półkuli łuku pozornej drogi Słońca na niebie i, co za tym idzie, coraz dłuższych dni.
Na razie proces ten przebiega wciąż w niemal największym tempie, ale już zwłaszcza w drugiej połowie maja zacznie zauważalnie zwalniać. W Katowicach, w niedzielę 30 kwietnia, od wschodu Słońca o godz. 5:20 do zachodu o 20:03 dzień trwa 14 h 43 min, a w prawdziwe południe, o godz.12:41 Słońce wznosi się na 54,5° ponad horyzont. W kończącą omawiany tydzień sobotę 6 maja, od godz. 5:10 do 20:12 dzień potrwa 15 h 02 min, a więc jeszcze o 19 min dłużej, a o 12:41 Słońce górować będzie 56,3° nad horyzontem. To wciąż jednak jeszcze o prawie 0,5 h krócej i 7° niżej niż w pierwszym dniu lata, od którego dzieli nas jeszcze ponad 1,5 miesiąca. Pod względem długości dnia oraz wysokości Słońca, podobnie sytuacja przedstawia się w południowej Polsce, na zbliżonych do Katowic szerokościach geograficznych. W północnych rejonach naszego kraju, dnia obecnie przybywa jeszcze wyraźnie szybciej: w ciągu tego tygodnia 23–24 minuty i podczas letniego przesilenia będzie on o prawie 50 min dłuższy niż u nas. Za to przez cały rok, niezależnie od pory roku, na północnych krańcach Słońce wznosi się na niebie o około 5° niżej niż na południu Polski.
Wróćmy jednak do astronomicznych wydarzeń tego tygodnia. A czeka nas pod koniec tygodnia rzadkie, choć mało efektowne, zjawisko półcieniowego zaćmienia Księżyca. Zaćmienia Słońca i Księżyca najczęściej występują parami, w odstępie około 2 tygodni, wtedy gdy, odpowiednio nów lub pełnia, mają miejsce w pobliżu któregokolwiek z węzłów księżycowych. Podczas niewidocznego z naszych rejonów Ziemi, bo mającego miejsce, gdy u nas panowała noc, obrączkowo-całkowitego, czyli hybrydowego zaćmienia Słońca 20 kwietnia, nów Księżyca miał miejsce 6,5 h przed osiągnięciem węzła wstępującego. Obecne zaćmienie, 5 maja, jest skutkiem pełni przypadającej ponad 19,5 h po przejściu Księżyca przez węzeł zstępujący, przez co zahaczy on jedynie o krańce ziemskiego cienia, czyli część półcieniową. Zaćmienie rozpocznie się o godz. 17:14, gdy u nas Księżyc będzie jeszcze głęboko pod horyzontem. Również o godz. 19:24, podczas maksymalnego zanurzenia Księżyca w ziemski półcień, będzie on jeszcze 7° pod horyzontem. Po wschodzie, u nas o godz. 20:08, będziemy mieli okazję przez 83 min (do 21:31) obserwować wychodzenie lekko przyćmionej księżycowej tarczy z półcienia. Jednak obserwacja taka, nisko nad horyzontem, nawet przy idealnie czystym niebie, nie będzie łatwa z powodu niewielkiego jedynie przyćmienia tarczy półcieniem.
Nie tylko pogoda, ale również pełnia Księżyca może skutecznie utrudnić warunki obserwacji jednego z aktywniejszych rojów meteorów, którego maksimum przypada również w końcu tygodnia. To eta-Akwarydy, których nazwa pochodzi od symbolu usytuowanej w północnej części gwiazdozbioru Wodnika, 7. pod względem jasności jego gwiazdy, w pobliżu której znajduje się radiant, czyli miejsce na niebie skąd zdają się wybiegać meteory tego roju. To obserwowane od wczesnego średniowiecza bardzo szybkie meteory ze śladami, związane ze znaną kometą Halleya. Na naszym niebie mamy szanse obserwować je ze zmienną częstotliwością od połowy kwietnia niemal do końca maja, podczas maksimum około 6 maja, nie wcześniej niż 2 h po północy, z intensywnością do około 60 „spadających gwiazd” na godzinę.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Nieco trudności sprawiła zagadka sprzed tygodnia, dotycząca najjaśniejszej z dostrzegalnych na naszym niebie planetoidy, należącej do tzw. pasa planetoid pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza. Być może wskutek posłużenia się starszymi materiałami, kilkoro z Państwa w odpowiedzi podało planetoidę Ceres. Byłoby to prawdą, gdybym zagadkę zadał jeszcze 17 lat temu, gdy Ceres zaliczano do planetoid, dzięki sporej jasności odkrytą jako pierwszą, 1 stycznia 1801 roku. Jednak w sierpniu 2006 roku, tworząc nową grupę obiektów Układu Słonecznego, które określono jako planety karłowate, zakwalifikowano do niej zarówno tę największą i najjaśniejszą planetoidę, jak również najbardziej oddaloną od Słońca planetę, Plutona. Do dziś nie wszyscy astronomowie akceptują ten pomysł sprzed 17 lat, tym bardziej, że przez cały ten czas nie znaleziono nowych obiektów o cechach kwalifikujących je do tej grupy, poza 5, tworzącymi ją od początku. W momencie odkrycia przed 223 laty Ceres, uważano ją za poszukiwaną, ósmą wówczas planetę, której istnienie pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza wskazywała, stworzona około 30 lat wcześniej arytmetyczna formuła znana jako reguła Titiusa-Bodego. Jednak gdy w połowie XIX wieku liczba odkryć obiektów o zbliżonych orbitach przekroczyła 10, wprowadzono nową grupę obiektów – planetoidy, których liczba, wraz z krążącymi również poza orbitą Neptuna, do dziś przekroczyła 1 200 000. Tak czy owak, tą najjaśniejszą obecnie zaliczaną do planetoid, jest, odkryta jako czwarta w 1807 roku, planetoida Westa – i taka powinna być odpowiedź na zagadkę sprzed tygodnia.
Pora na dzisiejszą zagadkę. W przypadku planety karłowatej Ceres, po jej „awansie” do rangi planety karłowatej zachowano oznaczenie (1) Ceres, z czasów, gdy uznawana była za planetoidę. Z kolei Plutonowi, wraz z „degradacją” do roli planety karłowatej nadano również numer. A oto pytanie: jaki numer został nadany Plutonowi, jako planecie karłowatej.
Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 4 maja na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
