W samym środku tego tygodnia, 21 czerwca o godz. 16:58 wraz z osiągnięciem przez Słońce punktu letniego przesilenia, rozpoczyna się tegoroczne astronomiczne lato.
Choć już z przewagą bezchmurnego nieba i temperaturami sięgającymi niekiedy niemal 30°, na razie pogoda niewiele różnić się będzie od tej z ostatnich tygodni wiosny. Będą więc również okazje by popatrzeć w nocne niebo. Jednak nie zapominajmy, że jeszcze przynajmniej do połowy lipca, również w bezksiężycowe noce niebo nie będzie całkowicie ciemne, bo nawet o północy Słońce nie zanurza się dostatecznie głęboko pod horyzont.
Dość powszechnie lato kojarzy się z najdłuższymi w roku dniami. Nic bardziej mylnego, bo właśnie z początkiem astronomicznego lata kończy się półroczny okres wydłużania dni, a rozpoczyna odwrotny proces, początkowo powolnego, z czasem coraz szybszego skracania dni i tym samym wydłużania nocy. Zawiera się to w nazwie pierwszego dnia astronomicznego lata: przesilenie letnie. To dzień, gdy Słońce osiąga największą w roku wysokość, wkraczając w najwyżej położony punkt swej trasy na niebie, czyli ekliptyki – punkt Raka. Z powodu powolnego zjawiska precesji osi ziemskiej, przed dwoma tysiącami lat usytuowany na tle gwiazdozbioru Raka, w naszych czasach punkt ten położony jest niemal dokładnie na granicy gwiazdozbiorów Byka i Bliźniąt. Mniej trafnym może wydawać się określenie pierwszego dnia lata w wielu zachodnich językach, jako… środek lata, np. w krajach anglosaskich to: midsummer. U nas to noc świętojańska, zdecydowanie kojarzona z początkiem, a nie środkiem lata, choć tradycyjnie obchodzona nocą z 23 na 24 czerwca. Jednak inne czynniki, nie tylko astronomiczne, ale głównie klimatyczne, usprawiedliwiają również takie utożsamianie letniego przesilenia z środkiem lata.
W tym tygodniu długość dnia jest niemal stała. W Katowicach w niedzielę 18 czerwca, od wschodu Słońca o godz. 4:31 do zachodu o 20:59 dzień trwa 16 h 28 min, w dniu letniego przesilenia, 21 czerwca, od 4:31 do 20:00 jeszcze o minutę dłużej i podobnie, 16 h 29 min, od 4:32 do 21:01 trwać będzie w sobotę 24 czerwca. Do końca czerwca dnia ubędzie zaledwie o 4 min. W przypadającą w tym tygodniu kwadrans przed godz. 13:00 prawdziwą północ, Słońce wznosi się u nas na stałą wysokość 63,2° ponad horyzont. Swą pozorną wędrówkę na tle gwiazd, Słońce rozpoczyna w tym tygodniu 4° przed granicą konstelacji Byka i Bliźniąt, a kończy niespełna 3° poza nią, już w znaku Raka, którego początek, czyli punkt Raka, usytuowany jest w naszych czasach niespełna 0,5° od granicy obu gwiazdozbiorów.
Księżyc rozpoczyna omawiany tydzień nowiem w niedzielę wczesnym ranem, a kończy 1,5 doby przed pierwszą kwadrą, zatem nie będzie zbytnio rozświetlał nieba, zwłaszcza w pierwszej połowie tygodnia. Początek jego trasy znajduje się więc również blisko wschodniego krańca Byka, zaledwie 4,5° od Słońca. Świecąc 7% tarczy, 3 doby później Księżyc dotrze w granice gwiazdozbioru Raka, w pierwszą letnią noc zachodząc kwadrans przed północą. Wieczorem 21 czerwca, nawet jeszcze w trakcie zmierzchu, kilkanaście stopni ponad zachodnim horyzontem mamy szansę dostrzec księżycowy sierp zaledwie 4° od Wenus. Na taką samą odległość dobę później już w granicach konstelacji Lwa, Księżyc zbliży się do Marsa, którego dostrzeżemy raczej dopiero po zmierzchu cywilnym. Z kolei w piątek wieczorem, błyszczący już 1/4 tarczy Księżyc niemal w centrum Lwa, mamy szansę zobaczyć 5° na wschód od najjaśniejszego w tej konstelacji Regulusa, pierwszej gwiazdy Wiosennego Trójkąta. W kończącą omawiany tydzień noc 24/25 czerwca, 1,5 doby przed pierwszą kwadrą świecący już ponad 1/3 swej tarczy, Księżyc dotrze do południowo-wschodnich rejonów Lwa.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Wymagająca jedynie prostych obliczeń, zagadka sprzed tygodnia nie sprawiła Państwu najmniejszych problemów. Pytaliśmy o największą i najmniejszą możliwą wysokość górowania Księżyca w Katowicach, podając skrajne wysokości górowania Słońca w trakcie roku oraz maksymalne możliwe odchylenie pozornej trasy Księżyca od ekliptyki, wynikające z kąta między orbitami Księżyca i Słońca. Zatem w Katowicach, Księżyc może wznieść się ponad horyzont najwyżej na 63,4° + 5,3°, czyli 68,5°, zaś najniżej na 16,4° – 5,3°, czyli na 11,1°.
Najwyższy też czas, by z pewnym opóźnieniem podsumować cykl zagadek minionego miesiąca i przyznać wyróżnienie tytułem Gwiaździarza Miesiąca Maja. Na 4 majowe zagadki otrzymaliśmy łącznie 80 poprawnych odpowiedzi od 22 Słuchaczek i Słuchaczy. Byli to, w kolejności alfabetycznej imion:
Adam z Bielska-Białej, Bogdan z Orzesza, Franciszek z Kaczyc, Grzegorz z Zabrza, Halina z Rudy Śl., Hanna i Tadeusz z Rudy Śl., Henryk z Bytomia, Henryk z Lędzin, Henryk z Pielgrzymowic, Jakub z Mysłowic, Justyna z Olesna, Marek z Woźnik, Piotr z Bystrej, Piotr z Gliwic, Piotr z Krzanowic, Piotr z Zabrza, Przemysław z Krakowa, Stefan z Rudy Śląskiej, Wiesław i Paweł z Myszkowa, Wiesław z Zawiercia, Wojciech z Żywca i Zygmunt z Brennej.
Spośród 16 uczestników, którzy udzielili kompletu 4 poprawnych odpowiedzi, honorowy tytuł Gwiaździarza Miesiąca Maja przypadł Panu Jakubowi z Mysłowic. Gratulacje!
A oto dzisiejsza zagadka. Ponad 400 lat temu sformułowane zostały 3 prawa ruchu planet, znane jako prawa Keplera, dotyczące oczywiście również Ziemi. Pierwsze dwa z nich określają eliptyczny kształt orbity oraz zmienną prędkość orbitalną planety. Skutkiem obiegowego ruchu Ziemi jest pozorny roczny ruch Słońca na naszym niebie. Różna prędkość ruchu orbitalnego Ziemi skutkuje odmienną długością poszczególnych pór roku.
Oto pytanie: w której porze roku Ziemia porusza się najprędzej, a w której najwolniej?
Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 22 czerwca na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
