Przed nami październik, ostatni miesiąc dalszego, największego w roku tempa ubywania dnia i wydłużania nocy.
W Katowicach, w niedzielę 1 października, od wschodu Słońca o godz. 6:41 do zachodu o 18:25 dzień trwa 11 h 44 min, a w przypadające o godz. 12:34 czasu nadal letniego prawdziwe południe nasza Dzienna Gwiazda wznosi się na 36,6° ponad horyzont. W sobotę 7 października, od godz. 6:51 do 18:12 Słońce wędruje ponad horyzontem 11 h 21 min, o godz. 12:32 górując na wysokości 34,3°. A więc w ciągu tego tygodnia łuk dziennej drogi Słońca na niebie obniży się o 2,3°, zaś długość dnia zmniejszy się o 23 min. Tym samym, z końcem tygodnia noce będą już o 40 min dłuższe od dnia. W tych dniach już drugi tydzień Słońce wędruje na tle gwiazdozbioru Panny, zbliżając się na nieco ponad 10° do Spiki, najjaśniejszej gwiazdy tej wiosennej konstelacji, przez którą przebiega najdłuższy, liczący 44°, odcinek ekliptyki, którego pokonanie przez Słońce trwa prawie 1,5 miesiąca.
Zdecydowanie szybszy w pokonywaniu kolejnych zodiakalnych gwiazdozbiorów Księżyc, rozpoczyna ten tydzień 1,5 doby po piątkowej pełni, z oświetloną w 97% tarczą wkraczając w granice konstelacji Barana, a kończy w Raku, blisko jego zachodniej granicy, niespełna 1,5 doby po ostatniej kwadrze błyszczący już tylko 37% tarczy.
Na tym liczącym prawie 92° odcinku swej trasy, Księżyc spotyka dwie goszczące w granicach Barana planety. W drugiej połowie nocy z niedzieli na poniedziałek 91-procentowy Księżyc przebiega 2,7° ponad bardzo jasnym miesiąc przed opozycją Jowiszem. Właściwy moment koniunkcji ma miejsce o godz. 4:17, prawie 2 h przed cywilnym świtem, gdy oba obiekty znajdują się nieco powyżej 50° ponad południowym horyzontem. To niemal doskonałe warunki do obserwacji koniunkcji Księżyca z planetą. Nieco gorsze są warunki, mającej miejsce wieczorem tego samego dnia, koniunkcji Księżyca z Uranem, i to nie tylko z powodu małej jasności planety. Koniunkcja ma miejsce jeszcze za dnia, 70 min przed końcem cywilnego zmierzchu. Po godz. 19:00, posługując się lornetką mamy szansę zaobserwować Urana około 2° poniżej świecącego 86% swej tarczy Księżyca – to niespełna 0,5° dalej niż w momencie właściwej koniunkcji. Jeśli tylko dopisze pogoda – a na razie prognozy są pod tym względem dość optymistyczne – warto pokusić się o obserwację obydwu tych koniunkcji, bo podobne zdarzają się niezbyt często.
Układ gwiazd krótko po zmierzchu przez ostatni tydzień zmienił się niemal niezauważalnie. Powodem są wciąż coraz wcześniejsze zachody Słońca, a więc również coraz wcześniej z dnia na dzień zapadający zmierzch. W środku tego tygodnia, z końcem cywilnego zmierzchu na prawie 80° ponad horyzont wznosi się górująca 20 min wcześniej Wega, północno-zachodni wierzchołek Trójkąta Letniego, a 27° ponad zachodnim horyzontem zobaczymy jeszcze dorównującego jej jasnością Arktura, czyli Gwiazdę Wiosenną, najwyższy i najjaśniejszy wierzchołek Trójkąta Wiosennego. Znacznie mniej wyrazisty od Wiosennego i Letniego Trójkąta, gwiezdny symbol panującej aktualnie pory roku – Jesienny Kwadrat Pegaza odnajdziemy już 19°–30° ponad horyzontem na wschodzie. Swoje, rzec można poprawne, położenie Jesienny Kwadrat osiągnie dopiero 0,5 h przed północą, górując 53°–71° nad południowym horyzontem. Trójkąt Letni dopiero 2,5 h po północy zacznie stopniowo zanurzać się pod horyzont na zachodzie, ale do końca nocy coraz niżej ponad północno-zachodnim horyzontem przetaczać się będzie jego północno-wschodni wierzchołek, nigdy nie zachodzący, okołobiegunowy Deneb z Łabędzia.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o wysokość górowania Słońca ponad ziemskim równikiem w pierwszym dniu jesieni, jeśli na szerokości geograficznej północnej 50° wznosi się ono na 40° ponad horyzont. Poprawna odpowiedź to: 90°, bo z każdym stopniem na południe wysokość górowania wzrasta o 1°, więc przy różnicy szerokości geograficznych równej 50°, na równiku Słońce góruje o 50° wyżej, czyli w zenicie. Taka sama sytuacja powtarza się podczas wiosennej równonocy.
A oto dzisiejsza zagadka. Obecnie pod koniec nocy, godzinę przed wschodem Słońca góruje gwiezdny symbol odległej jeszcze pory roku – Zimowy Sześciokąt. Inną figurą symbolizującą zimę jest Zimowy Trójkąt, wytyczony przez 3 spośród najjaśniejszych gwiazd zimowego nieba, stanowiący najwyraźniejszą część Zimowego Sześciokąta. Proszę podać nazwy tych trzech gwiazd.
Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 5 października na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
