Po tygodniu nierzadko wręcz letniej pogody, przed nami okres często bezchmurnych, ale w większości zdecydowanie chłodniejszych dni i nocy, o temperaturach, zazwyczaj nie przekraczających 10°.
No cóż, z końcem tego tygodnia mija pierwszy miesiąc tegorocznej astronomicznej jesieni, więc nie powinna być zaskoczeniem coraz bardziej jesienna pogoda. Nadal w największym w roku tempie skracają się dnie, zaś wydłużają noce, co cieszy obserwatorów nocnego nieba, zwłaszcza gdy nie przesłaniają go chmury. W Katowicach, w niedzielę 15 października, od godz. 7:04 do 17:55, dzień trwa 10 h 51 min, a górujące o 12:30 Słońce wznosi się na 31,2° ponad południowy horyzont. Po odliczeniu w sumie 62 min cywilnego zmierzchu i świtu, na dostatecznie ciemne dla obserwacji jaśniejszych obiektów astronomicznych niebo pozostaje 12 h 07 min. W kończącą ten tydzień sobotę 21 października, Słońce wędruje ponad naszym horyzontem 10,5 h, od. 7:13 do 17:43, o godz. 12:29 górując 29,1° nad horyzontem. A więc o kolejne 21 min skróceniu ulega dzień i o tyleż dłużej trwać będzie noc, zarówno ta liczona od zachodu do kolejnego wschodu Słońca, jak i jej wystarczająco ciemna dla obserwacji nieba część.
Choć jeszcze ponad 2 miesiące dzielą nas od najkrótszego w roku dnia zimowego przesilenia, wciąż jeszcze o minionej już blisko miesiąc temu porze roku nie pozwala nam zapomnieć czas letni, którym będziemy posługiwać się jeszcze przez najbliższe dwa tygodnie, do soboty 28 października, ani długo jeszcze towarzyszący nam, zdecydowanie letni gwiezdny wystrój nocnego nieba krótko po zmierzchu.
Po nowiu w minioną sobotę, tym razem skutkującym efektownym obrączkowym zaćmieniem Słońca, widocznym w Północnej, Środkowej i Południowej Ameryce, w tym tygodniu jedynym zjawiskiem z udziałem Księżyca jest niespełna dobę później dość bliska koniunkcja z Marsem. Niestety, tego zbliżenia świecącego zaledwie 1/125 swej tarczy Księżyca z niezbyt jasną Czerwoną Planetą, mającego miejsce zaledwie kilkanaście minut po zachodzie Słońca i kilka minut po zachodzie Księżyca, praktycznie nie mamy szansy zaobserwowania. Oczywiście nie zobaczymy również w piątek rano koniunkcji bliskiego maksimum swej jasności Merkurego, podczas jego górnej koniunkcji ze Słońcem. Natomiast jeśli tylko niebo nie będzie pochmurne, możemy śledzić zarówno wędrówkę Księżyca, jak i planetarny wystrój nocnego nieba.
Po nowiu w centrum wiosennego gwiazdozbioru Panny, zaledwie 3,5° na wschód od Spiki, czyli Kłosa Panny, w poniedziałek rano, wciąż bardzo wąski księżycowy sierp przechodzi do Wagi, by we wtorek 1 h przed północą, już niemal 10-procentowy, na 27 h wkroczyć w granice Skorpiona, a w ciągu następnych 21 h przewędrować przez najkrótszy odcinek swej trasy, przebiegający przez południowe rejony konstelacji Wężownika, często niesłusznie kojarzonej z nieistniejącym 13. znakiem Zodiaku. Po pokonaniu łącznie nieco ponad 91° swej pozornej wędrówki na tle gwiazd, nasz naturalny satelita kończy ten tydzień we wschodniej części gwiazdozbioru Strzelca, nie spotykając już po drodze żadnej kolejnej planety. Z początkiem tygodnia zachodzący niemal równocześnie ze Słońcem, w przyszłą sobotę, krótko przed niedzielną pierwszą kwadrą, Księżyc rozświetla nocne niebo jedynie przez pierwsze 4 h nocy, przez cały tydzień nie stanowi więc istotnej przeszkody w obserwacji planet, gwiazd i innych obiektów.
W połowie obecnego tygodnia krótko po zmierzchu, kilkanaście stopni ponad południowo-wschodnim horyzontem odnajdziemy dość jasnego Saturna, a 25° na wschód od niego, dysponując przynajmniej bardzo dobrą lornetką, na pograniczu gwiazdozbiorów Wodnika i Ryb mamy również szansę odnaleźć ponad 700-krotnie ciemniejszego Neptuna. Kilkanaście minut później tuż ponad wschodnim horyzontem pojawia się również 7,5 razy jaśniejszy od Neptuna Uran, a kilka minut wcześniej bardzo jasny Jowisz, 3 tygodnie przed opozycją, od dłuższego już czasu przez niemal całą noc ozdabiający niebo. Jako ostatnia, 3 h po północy wschodzi, jeszcze niemal 5-krotnie jaśniejsza Wenus w Lwie, na wschód od Regulusa, najjaśniejszej gwiazdy tej konstelacji.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o dotyczące Słońca i Księżyca warunki, w jakich może dochodzić do obrączkowego zaćmienia Słońca. Na to niezbyt trudne pytanie otrzymaliśmy niemal same poprawne odpowiedzi. Poza warunkami dotyczącymi wszelkich zaćmień Słońca, aby doszło do zaćmienia obrączkowego, kątowa średnica Księżyca na naszym niebie musi być nieco mniejsza niż Słońca, co ma miejsce wtedy, gdy Ziemia jest blisko peryhelium swej orbity, a Księżyc blisko apogeum. Zaćmienie 14 października miało miejsce niespełna 3 miesiące przed styczniowym peryhelium Ziemi oraz około 4,5 doby po październikowym apogeum Księżyca, a więc grubość charakterystycznej obrączki była dość daleka od maksymalnej.
A oto dzisiejsze pytanie: w jakich granicach waha się w ciągu roku oglądana z Ziemi kątowa średnica Słońca, a jaka jest najmniejsza i największa możliwa kątowa średnica Księżyca na naszym niebie? Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 19 października na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
