Przed nami gorące dni i noce, ze zmienną, ale zdecydowanie letnią pogodą. Nie powinno raczej zabraknąć okazji, by cieszyć się słonecznymi dniami i bezchmurnymi nocami.
Za nami już letnie przesilenie, czyli początek astronomicznego lata, a także noc świętojańska, tradycyjnie obchodzona jako początek lata nocą z 23 na 24 czerwca. Przed nami pół roku stopniowo powoli, z czasem coraz szybciej kurczących się dni i wydłużających nocy, aż do zimowego przesilenia, w tym roku przypadającego nocą 21/22 grudnia.
W Katowicach, w niedzielę 25 czerwca, od wschodu o godz. 4:32 do zachodu o 21:01, Słońce wędruje ponad naszym horyzontem 16 h 29 min, zaledwie o 1 min krócej niż w dniu letniego przesilenia. W sobotę 1 lipca, od 4:35 do 21:00 dzień potrwa 16 h 25 min, o kolejne 3 min krócej. Podczas górowania o 12:46, w niedzielę Słońce wznosi się ponad horyzont na 63,2°, podobnie jak w pierwszym dniu lata, a w sobotę na 62,9°, zaledwie o 0,3° niżej. Pamiętajmy, że jeszcze do połowy lipca brak będzie całkowicie ciemnych nocy astronomicznych, bo Słońce nawet o północy zanurzać się będzie pod horyzont na mniej niż 18°.
Przed przypadającym nocą z 6 na 7 lipca aphelium, czyli największym w tym roku oddaleniem Ziemi od Słońca, podczas omawianego tygodnia, Słońce pozornie pokonuje 7°32’ swej trasy na tle gwiazd, poruszając się w zachodnich rejonach gwiazdozbioru Bliźniąt, z niemal już najmniejszą w roku kątową prędkością.
Księżyc rozpoczyna ten tydzień w południowo-wschodniej części konstelacji Lwa. Błyszcząc oświetloną w 36% tarczą, zachodzi pół godziny po północy z soboty na niedzielę. Po ostatniej kwadrze w środę tuż przed północą, do końca tygodnia, błyszczący już 96% swej tarczy dotrze do południowych krańców konstelacji Wężownika, po drodze nie spotykając żadnej planety. Czerwcowa seria koniunkcji Księżyca z planetami zakończyła się w miniony czwartek spotkaniem z Merkurym, kolejna potrwa dokładnie 2 tygodnie, od spotkania 7 lipca rano z Saturnem, do 21 lipca rano z Marsem.
Z wydarzeń związanych z planetami, warto wspomnieć o Neptunie, który w piątek po południu na ponad 5 miesięcy podejmuje ruch wsteczny, tym samym rozpoczynając kreślenie na pograniczu konstelacji Wodnika i Ryb swej corocznej, typowej planetarnej pętli. W pogodną, również taką jak obecnie nie najciemniejszą noc, korzystając z dobrej lornetki lub niewielkiego nawet amatorskiego teleskopu, tę niedostrzegalną gołym okiem, najciemniejszą z wszystkich planet słonecznej rodziny, jest szansa wypatrzeć w drugiej połowie nocy, we wschodniej stronie nieba.
Ponad 7 tysięcy razy jaśniejszego Merkurego, zwłaszcza w końcu omawianego tygodnia, nie mamy najmniejszych szans dostrzec amatorskimi metodami, z powodu bardzo bliskiego sąsiedztwa Słońca, gdy osiąga jedną, z najczęściej 3 w każdym roku, koniunkcję górną, podczas której tym razem odległy jest zaledwie o około 1° na północ od krawędzi słonecznej tarczy. Nazwa takiego zjawiska, dotyczącego jedynie Merkurego i Wenus, wbrew prostym skojarzeniom, nie wiąże się bynajmniej z przechodzeniem planety na niebie powyżej Słońca. W przypadku koniunkcji górnej, względem Ziemi przechodzą one poza Słońcem, zaś koniunkcja dolna ma miejsce wtedy, gdy planeta przechodzi pomiędzy Ziemią a Słońcem. Podczas obydwu tych przypadków, tak dolnej, jak i górnej koniunkcji, Merkury lub Wenus mogą być z Ziemi widoczne zarówno powyżej jak i poniżej Słońca. W rzadkich przypadkach bardzo bliskich górnych koniunkcji tych planet ze Słońcem, dojść może do, trwającego zazwyczaj kilka godzin, ich zakrycia przez słoneczną tarczę. Szczególnie efektownym zjawiskiem, równie jednak rzadkim jak zakrycia, mogącym nastąpić podczas bardzo bliskiej dolnej koniunkcji, jest tzw. tranzyt, czyli przejście Merkurego lub Wenus w postaci ciemnego punkcika na tle słonecznej tarczy.
Z widocznością pozostałych planet tradycyjnie zapoznamy się na przykładzie obrazu nocnego nieba w centrum tego tygodnia. Krótko po zmierzchu cywilnym, kilkanaście stopni ponad zachodnim horyzontem, bez trudu powinniśmy odnaleźć bardzo jasną Wenus, wraz z odległym od niej nieco ponad 3,5°, 300-krotnie ciemniejszym Marsem goszczącą w zachodnim krańcu gwiazdozbioru Lwa. Dopiero krótko przed północą, na wschodzie pojawia się 6 razy jaśniejszy od Marsa Saturn w Wodniku, a 0,5 h później Neptun, na pograniczu Wodnika i Ryb. Kolejna planeta, jasny Jowisz, wschodzi 1,5 h po północy, a 0,5 h po nim, niespełna 2 h przed świtem Uran – obydwie w konstelacji Barana.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. W zagadce sprzed tygodnia zadaniem Państwa było określenie, w której porze roku Ziemia porusza się najprędzej, a w której najwolniej. Prawidłową odpowiedź odnajdujemy głównie w drugim z trzech praw Keplera, dotyczących ruchu planet. W oryginalnej wersji informuje ono, że: „promień wodzący planety zakreśla jednakowe pola w równych odstępach czasu, czyli prędkość polowa planety jest stała”. Tłumacząc to na nieco prostszy język – gdy poruszająca się na eliptycznej orbicie planeta jest najdalej Słońca, czyli w przypadającym w początku lipca aphelium, jej prędkość jest najmniejsza, zaś najbliżej Słońca, czyli w mającym miejsce w pierwszych dniach stycznia peryhelium, największa. To dlatego na północnej półkuli Ziemi lato trwa około 4 dni dłużej niż zima.
A oto dzisiejsza zagadka. Ostatni obserwowany u nas tranzyt Merkurego miał miejsce w listopadzie 2019 roku, zaś Wenus w czerwcu 2012 roku. Oto pytanie: tranzyty której z planet dolnych występują częściej?
Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 29 czerwca na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
