To już teraz, wraz z osiągnięciem przez Słońce w poniedziałek o godz. 11.02, najdalej na południe wysuniętego krańca ekliptyki, czyli punktu Koziorożca, na północnej półkuli Ziemi następuje zimowe przesilenie, skutkujące najdłuższą w całym roku nocą i najkrótszym dniem.
Gdy u nas w ten właśnie sposób nastaje początek astronomicznej zimy, na południowej półkuli naszej planety obserwujemy najwyżej wznoszące się w tym samym punkcie Koziorożca Słońce, co tam stanowi początek astronomicznego lata. My jednak zajmujemy się zazwyczaj sytuacją na średnich północnych szerokościach geograficznych, gdzie usytuowane są tereny Polski. Podobnie, choć odwrotnie niż podczas letniego przesilenia, pomiędzy południowymi a północnymi krańcami naszego kraju są teraz największe różnice w długości dni i nocy. Na najdalej na południe wysuniętych terenach, o szerokości geograficznej około 49°N, najkrótszy w roku dzień trwa o 1 h dłużej niż na krańcach północnych o szerokości około 54,5°N. Podczas górowania, oczywiście na krańcach południowych Słońce wznosi się na około 5,5° wyżej niż na północy. Pocieszeniem dla nielubiących zimy niech będzie fakt, że już od pierwszych zimowych dni czas dziennej wędrówki Słońca po niebie zaczyna się wydłużać. W Katowicach 21 grudnia Słońce wędruje ponad horyzontem od godz. 7.41 do 15.43, a więc najkrótszy w roku dzień trwa 8 h i 2 min. Po 10 dniach, a więc do końca roku, długość dnia wprawdzie ulega jeszcze nieznacznej zmianie: od 7.44 do 15.51 dzień jest już jednak o 5 min dłuższy. Po miesiącu różnica jest już jednak całkiem wyraźna: 31 stycznia dzień trwa u nas o 1 h i kwadrans dłużej od tego najkrótszego. Styczeń i luty to wprawdzie zazwyczaj najzimniejsze miesiące roku, ale marzec często prezentuje się całkiem już sympatyczną wiosenną pogodą. Dla miłośników nieba bardziej sprzyjające obserwacjom są jednak te dłuższe i mroźniejsze noce, kiedy nie tylko możemy obserwować rozleglejsze obszary nocnego nieba, ale również ich obraz jest zazwyczaj ostrzejszy w mniej rozedrganym zimnym powietrzu.
Okolice tegorocznego zimowego przesilenia są szczególnie atrakcyjne, głównie z powodu przypadającej w tym samym niemal czasie, szczególnie bliskiej koniunkcji Jowisza z Saturnem, dwóch największych planet olbrzymów, które w poniedziałek, kwadrans po godz. 19.00 zbliżą się do siebie na niebie na odległość zaledwie 1/10°. Ich kurcząca się z nocy na noc kątowa odległość nurtowała nas już co najmniej od połowy roku. Pod koniec roku obydwie planety zachodzą już z początkiem nocy, ale szczególnie jasnego Jowisza możemy dostrzec nawet tuż po zmierzchu. W niedzielę 20 stycznia już około 16.15 błyszczy wyraźnie około 13° ponad południowo-zachodnim horyzontem. Aby bez trudu dostrzec, niemal zlewający się z jaśniejszym Jowiszem, 11-krotnie ciemniejszy punkcik Saturna, najlepiej użyć choćby niewielkiej lornetki. W niedzielę odległe jeszcze o 9,8’, w poniedziałek po zmierzchu obydwie planety dzieli już tylko 6,2’. Podczas największego zbliżenia, na 6,1’ o 19.15, obydwie planety będą już od godziny pod naszym horyzontem. Po koniunkcji znów oddalające się od siebie, długo jeszcze obserwować będziemy Jowisza i Saturna blisko siebie, jednak warunki widoczności będą coraz gorsze, z powodu z „doganiającego” je Słońca. W wieczór sylwestrowy zobaczymy już Jowisza wyprzedzającego Saturna o ponad 1°. W połowie stycznia zachodzić już będą o zmierzchu, oddalone od siebie na blisko 3°, zaś miesiąc później, po zniknięciu z nieba wieczornego pojawią się ponownie na porannym już 6,5° od siebie.
Ta tzw.Wielka Koniunkcja Jowisza z Saturnem nie jest jedynym w tym tygodniu ciekawym spotkaniem obiektów na niebie. W Wigilijny wieczór około północy, z oświetloną 3 doby po I kwadrze w 2/3 tarczą, Księżyc minie na naszym niebie w odległości 5,5° wciąż jasnego Marsa, który w tym roku szczególnie pretenduje do symbolicznej roli Gwiazdy Wigilijnej, goszcząc na niebie do około 2 h po północy. Nie sposób jednak nie wspomnieć również o trudnej do obserwacji już nocą z niedzieli na poniedziałek, koniunkcji 40% Księżyca dobę przed pierwszą kwadrą, z odległym 4,6° na północ Neptunem oraz w świąteczną noc 24/25 grudnia, około 3 h po koniunkcji z Marsem, również mało efektownym spotkaniu w odległości 3,7° z Uranem.
Po tym przeglądzie mających miejsce w tym tygodniu koniunkcji Księżyca z planetami, musimy raz jeszcze powrócić do Jowisza i Saturna, z ich zbliżeniem 21 grudnia była bowiem związana nasza astronomiczna zagadka sprzed tygodnia, która niestety, okazała się znacznie trudniejsza niż na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać. Zadaniem Państwa było wskazanie, która z planet podczas największego wzajemnego ich zbliżenia 21 grudnia oddziaływać będzie silniej: Jowisz na Saturna, czy Saturn na Jowisza? Co najmniej połowa odpowiadających na pytanie kierowała się masą planety, wybierając jako tę mocarniejszą, 3-krotnie masywniejszego Jowisza. Choć może się to wydawać absurdalne – niezależnie od różnicy mas, a także wzajemnej rzeczywistej ich odległości, każde dwa dowolne ciała (nie tylko kosmiczne) oddziałują na siebie grawitacyjnie, siłą o tej samej wartości lecz przeciwnie skierowaną, a więc Saturn oddziałuje na Jowisza taką samą co do wartości siłą, co Jowisz na Saturna, tylko przeciwnie skierowną (ściślej: o przeciwnym zwrocie). Tak można w uproszczonej formie rozumieć jedno z głównych praw fizyki, sformułowaną przez Isaaca Newtona III zasadę dynamiki.
Dzisiejsze pytanie z pewnością nie sprawi tylu kłopotów, bo dotyczy czysto astronomicznego zagadnienia. Dokonujący jednego obiegu Słońca w czasie niespełna 12 lat Jowisz i około 29,5 roku Saturn, na naszym niebie spotykają się co około 20 lat. A która z planet najczęściej spotyka się na niebie z każdą z pozostałych planet np. z Marsem, naszą umowną tegoroczną Gwiazdą Wigilijną?
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl, tym razem najpóźniej do południa w czwartek 24 grudnia.
Życząc wszystkim Słuchaczom i ich bliskim pogodnych i, zwłaszcza w obecnych warunkach, zdrowych Świąt Bożego Narodzenia, zapraszam na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana, jak zwykle za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
