Za nami już blisko 2/3 tegorocznej kapryśnej wiosny. W miniony piątek Słońce rozpoczęło wędrówkę przez gwiazdozbiór Byka, jeden z dwóch, obok Bliźniąt, najwyżej położonych odcinków swej pozornej rocznej wędrówki na tle gwiazd. Niemal dokładnie na granicy tych dwóch zodiakalnych konstelacji, znajduje się w naszych czasach punkt letniego przesilenia, czyli punkt Raka, który w tym roku Słońce osiągnie rankiem 21 czerwca.
Na razie, w najbliższą środę 20 maja wieczorem, Słońce wkracza w trzeci, ostatni wiosenny znak zodiaku, znak Bliźniąt, rozpoczynający się w zachodniej części gwiazdozbioru Byka. Choć stęsknieni za latem narzekamy na wyjątkowo kapryśną wiosnę, na letnią pogodę musimy jeszcze trochę poczekać, co mimo na razie nienajlepszych prognoz, może wreszcie nastąpić już w tym tygodniu. Choć coraz krótsze są z tygodnia na tydzień noce, dla miłośników nocnego nieba najważniejsze jest, by były pogodne. Tempo zmian długości dnia i nocy jest już coraz wolniejsze. W Katowicach, w ciągu minionego tygodnie przybyło już tylko 6 min dnia. W niedzielę 16 maja, od godz. 6.56 do 20.26 Słońce wędrowało ponad naszym horyzontem przez 15 h 30 min, o 12.40 górując 59,0° ponad horyzontem, w sobotę 22 maja, od 4.48 do 20.34 dzień potrwa 15 h 46 min, a o 12.41 Słońce wzniesie się na 60,2°. To już tylko o niespełna 40 min krócej i 3° niżej niż w dniu letniego przesilenia. Po odjęciu powoli wydłużającego się zmierzchu i świtu cywilnego, noc w tym czasie ulegnie skróceniu o 22 min, ale jej najciemniejsza część – noc astronomiczna skurczy się u nas w tym czasie o całą godzinę, do niespełna 2 h, by na przełomie maja i czerwca zniknąć zupełnie na 1,5 miesiąca. Na północnych krańcach Polski okres bez nocy astronomicznych rozpoczął się już 10 maja i potrwa do pierwszych dni sierpnia.
Obecny tydzień upływa w całości pod znakiem rosnącego Księżyca. Po nowiu w ubiegły wtorek, nocą z soboty na niedzielę, oświetlony już w 14% księżycowy sierp w zachodniej części konstelacji Bliźniąt, zachodzi dopiero kwadrans po północy. Zanim skryje się pod horyzontem, mamy szansę oglądać go około 0,5° od 5. pod względem jasności gwiazdy Bliźniąt, epsilon Geminorum i około 3,5° od Marsa, do którego, już pod horyzontem, zbliży się na 0,5° nad ranem. To ostatnia z tej serii koniunkcji Księżyca z planetami. Po pierwszej kwadrze w środę wieczorem, z końcem tygodnia błyszczący już 82% swej tarczy, Księżyc dotrze niemal do centrum gwiazdozbioru Panny, do końca miesiąca nie spotykając już na swej drodze żadnej z planet.
Z wyjątkiem wschodzącego dopiero wraz z początkiem świtu Urana, na nocnym niebie mamy szanse obserwować wszystkie planety. Krótko po zmierzchu w zachodniej stronie nieba aż roi się od jasnych planet. W środku tygodnia, 35 min po zmierzchu zachodzi Wenus w Byku, wprawdzie od dłuższego czasu w minimum swej jasności, to i tak wystarczająco jasna, by dostrzec ją już przynajmniej 0,5 h po zachodzie Słońca. Nadal przez prawie 1,5 h po zmierzchu możemy obserwować goszczącego również w Byku Merkurego, który w poniedziałek rano osiąga maksymalną elongację, oddalając się na 22° na wschód od Słońca. Marsa, po zmierzchu świecącego 27° dokładnie ponad zachodnim horyzontem, pożegnamy dopiero około kwadransa po północy. Po trwającej 5 kwadransów planetarnej pustce, już 1,5 h po północy spod południowo- wschodniego horyzontu wynurza się Saturn w Koziorożcu, a 0,5 h po nim, jasno błyszczący Jowisz w Wodniku. Ostatnia nie tylko w kolejności, ale również ze względu na odległość od Słońca, planeta Neptun wschodzi 1,5 h przed świtem, gdy Słońce jest jeszcze 15° pod horyzontem.
Gwiezdny wystrój nieba, jak zwykle, niewiele zmienił się przez tydzień. Krótko po zmierzchu nie zobaczymy już czerwonego Aldebarana, najjaśniejszej gwiazdy Byka, tuż nad horyzontem błyszczy jeszcze, również czerwona Betelgeza, ostatnia z jasnych gwiazd centralnej zimowej konstelacji Oriona. W komplecie goszczą jeszcze na niebie Mały Pies, Bliźnięta i Woźnica, trzy wierzchołki Zimowego Sześciokąta. Nad południowym horyzontem w całej okazałości prezentuje się Wiosenny Trójkąt, z białym Regulusem z Lwa wznoszącym się na 44°, błekitną Spiką z Panny 27° ponad południowym horyzontem i pomarańczową Gwiazdą Wiosenną, czyli Arkturem z Wolarza, 51° na razie jeszcze na południowym wschodzie. Na wschodzie jednak już kwadrans po 22.00, po wychyleniu się spod horyzontu gwiazdy Altair z Orła, jego południowego wierzchołka, pojawia się w komplecie Trójkąt Letni. Do rana gwiazdozbiory letnie wzniosą się najwyzej: 1,5 h przed świtem najwyżej świecą konstelacje Herkulesa i Wężownika z Wężem, a godzinę później 78° nad horyzontem błyszczy biała Wega z gwiazdozbioru Lutni, pierwsza gwiazda Letniego Trójkąta.
Po zmierzchu, gdy dominują jeszcze wiosenne konstelacje, na 16°–23° wznosi się niewielki, ale wyrazisty jesienny gwiazdozbiór Kruka. Ten starożytny gwiazdozbiór przedstawia mitologicznego kruka, którego grecki bóg Słońca Apollo wysłał z pucharem po wodę życia. Za niespełnienie tej misji Apollo przeniósł kruka wraz z pucharem na niebo, a Hydra pilnuje by nie pozwolić mu napić się wody. W ten sposób gwiazdozbiory Kruka i Pucharu znalazły się na niebie, na grzbiecie wodnego potwora, Hydry. Na mało wyrazistą konstelację Pucharu składają się gwiazdy nie jaśniejsze niż 3,5 magnitudo, zaś 4 najjaśniejsze gwiazdy Kruka, to obiekty 2,5–3 wielkości gwiazdowej.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Na nietrudną zagadkę sprzed tygodnia otrzymaliśmy same dobre odpowiedzi, podające okresy obiegu satelitów Marsa. Spośród nieco rozbieżnych, w zależności od źródła, wartości, okres obiegu Marsa przez bliższego Fobosa to około 7 h 39 min, zaś Deimos potrzebuje na jedno okrążenie Czerwonej Planety 30 h 18 min.
A oto dzisiejsza również chyba nietrudna zagadka. Oprócz Kruka i Pucharu, na grzbiecie Hydry znajduje się jeszcze jeden niewielki, tym razem nowożytny gwiazdozbiór. Proszę podać nazwę tej konstelacji oraz nazwisko astronoma, który wprowadził ją na niebo. Odpowiedzi prosimy przesyłać jak zwykle na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 20 maja.
Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
