W miniony piątek Słońce rozpoczęło wędrówkę przez znak Bliźniąt, trzeci i ostatni wiosenny znak zodiaku. Coraz bliżej więc do letniego przesilenia, co wprost skutkuje niemal już najdłuższymi dniami.
W Katowicach, w niedzielę 23 maja, od wschodu o godz. 4.47 do zachodu o 20.35, Słońce wędruje ponad horyzontem 15 h 48 min, o godz. 12.41 górując 60,4° ponad horyzontem. W sobotę 29 maja, od 4.41 do 20.42 dzień potrwa już 16 h 01 min, o kolejne 13 min dłużej i będzie już tylko o 24 min krótszy od pierwszego dnia astronomicznego lata, a Słońce górować będzie o 1° wyżej niż tydzień wcześniej i już o niespełna 2° niżej niż podczas letniego przesilenia. Coraz bardziej letni jest już wystrój nocnego nieba. Tylko patrzeć, jak zanurzające się zbyt płytko pod horyzont Słońce, resztką swego rozproszonego w atmosferze światła nieznacznie rozświetlać będzie niebo nawet o północy. Taki okres bez prawdziwie ciemnych astronomicznych nocy, na północnych krańcach Polski trwa już od 10 maja, na szerokości geograficznej Katowic nastanie dopiero od przyszłej niedzieli. Jednak obserwację nocnego nieba w tym tygodniu utrudnia głównie Księżyc.
W związku z przypadającą w środę w środku dnia pełnią, już w tę niedzielę, goszcząc w centrum wiosennego gwiazdozbioru Panny, Księżyc swą oświetloną w ponad 90% tarczą rozświetla niebo niemal do świtu. Po pokonaniu trasy aż do wschodnich rejonów Strzelca, z powrotem malejący po pełni, do soboty znów z niewiele mniej rozświetloną tarczą, wschodzić będzie około północy rozpraszając mroki drugiej połowy nocy. Na trasie tej brak obecnie jakichkolwiek planet, nie będzie więc żadnych interesujących koniunkcji Księżyca z nimi. Majowa pełnia Księżyca w Wadze, zbiega się niemal w czasie z prawie najbliższym tegorocznym perygeum, zbliżeniem naszego naturalnego satelity na 357 317 km do Ziemi, co ostatnio zwykło się nazywać Superpełnią lub Superksiężycem. Noc z wtorku na środę powinna więc być wyjątkowo jasna, ze szczególnie rozświetlonym obszarem nieba na pograniczu wiosennych i letnich gwiazdozbiorów.
Wieczorem tego samego dnia, co pełnia i perygeum, Księżyc również przechodzi przez węzeł swej orbity, czyli punkt przecięcia jej z płaszczyzną równika niebieskiego. Taka sytuacja podczas nowiu skutkuje zaćmieniem Słońca, a podczas pełni zaćmieniem Księżyca. Tym razem maksimum zaćmienia przypadnie krótko przed południem, a więc w czasie, gdy Księżyc w pełni gości głęboko pod naszym horyzontem. Zaćmienie, którego całkowita faza trwać będzie tylko 15 min, widoczne będzie z terenów wschodniej Azji, Australii i obu Ameryk oraz nad Oceanem Spokojnym. My mamy szansę obserwacji 2 tygodnie później, w czwartek 10 czerwca, mało efektownego częściowego, zaćmienia Słońca, na terenie Polski osiągającego fazę blisko 30% w północno-zachodnich rejonach Polski i zaledwie 10% na krańcach południowo-wschodnich.
Z początkiem tego tygodnia na wieczornym niebie są jeszcze szanse dostrzeżenia Merkurego, który wprawdzie zachodzi dopiero około 1 h po zmierzchu, to jednak z nocy na noc zauważalnie zmniejsza swą jasność. Z tego powodu trudnym może okazać się w piątkowy wieczór dostrzeżenie zbliżenia na 0,6° Merkurego z 250-krotnie jaśniejszą Wenus, przed ich koniunkcją w sobotę rano. Na razie z tygodnia na tydzień nieco dłużej możemy obserwować Wenus, choć od dłuższego już czasu w minimum swej jasności, całkiem nieźle widoczną nawet przed zapadnięciem zmierzchu. W tym tygodniu, jako Gwiazdę Wieczorną możemy ją podziwiać do około 1 h 25 min po zachodzie Słońca. Mars, do niedawna widoczny przez większą część nocy, coraz szybciej skraca czas swej wieczornej widoczności: w niedzielę zachodząc jeszcze 8 min po północy, w sobotę skryje się pod horyzontem już 3 min przed północą, by pod koniec sierpnia na co najmniej 2 miesiące całkowicie zniknąć z nocnego nieba.
Po szczególnie bliskiej koniunkcji Jowisza z Saturnem 21 grudnia i niemal równoczesnym zniknięciu ich z nocnego nieba pod koniec stycznia podczas koniunkcji ze Słońcem, obie planety-olbrzymy z każdą kolejną nocą wschodzą o 4 min wcześniej, w środku tego tygodnia jeszcze 1,5 h i 1 h po północy, ale już niedługo będą widoczne przez większą część nocy. Przez 4 miesiące od ich wzajemnej koniunkcji, szybciej poruszający się na tle gwiazd Jowisz zdążył oddalić się od Saturna na 17,5°. W tę niedzielę Saturn rozpoczyna ruch wsteczny, co jeszcze o 2° zwiększy tę odległość, ale tylko do 20 czerwca, gdy do ruchu wstecznego na 4 miesiące przejdzie również Jowisz. W tym samym tempie co Jowisz i Saturn, przyspieszają wschody najdalszych planet, Urana i Neptuna. Uran na razie wschodzi dopiero tuż przed cywilnym świtem, Neptun już około 2 h po północy.
Na wieczornym niebie nadal jeszcze dominują gwiazdozbiory wiosenne, 2 h po zmierzchu przenoszące się już w całości ponad południowo-zachodni horyzont. Potężny gwiazdozbiór Hydry na ponad 100° rozciąga się, w większości blisko horyzontu, od zachodu po południowy wschód. Ta starożytna konstelacja wyobraża mitologicznego potwora, pokonaną przez Heraklesa hydrę lerneńską, albo też hydrę, która strzegła pucharu z wodą życia, uniemożliwiając wysłanemu przez Apolla krukowi spełnienie misji pobrania tej wody. Według greckiej mitologii, zarówno ów Puchar, tkwiący przy nim Kruk oraz Hydra pilnująca, by nie mógł on zaczerpnąć wody życia, zostały umieszczone blisko siebie jako gwiazdozbiory na niebie. Gdy kwadrans przed 23.00, jako ostatnia gwiazda Wiosennego Trójkąta, 59° ponad horyzontem góruje Arktur, Gwiazda Wiosenna z konstelacji Wolarza, na wschodzie już od godziny w komplecie oglądać można Trójkąt Letni, wznoszący się niemal do zenitu z początkiem świtu.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. W zagadce sprzed tygodnia chodziło oczywiście o umieszczony na grzbiecie Hydry Sekstant, wprowadzoną przez Jana Heweliusza w końcu XVII wieku, konstelację przedstawiającą jeden z przyrządów pomiarowych wspaniałe wyposażonego jego gdańskiego obserwatorium astronomicznego.
A oto dzisiejsze zadanie. Po grudniowej koniunkcji Jowisza z Saturnem, obie planety-olbrzymy ponownie spotkają się dopiero za 19 lat, tym razem 1,1° od siebie. A jak często mają miejsce koniunkcje Księżyca z Jowiszem lub Saturnem? Odpowiedzi prosimy przesyłać jak zwykle na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 27 maja.
Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
