Choć coraz bliżej do astronomicznego lata, według synoptyków czeka nas kolejny tydzień, wprawdzie ciepły, ale z przewagą deszczowej i burzowej pogody.
Dnie mamy już prawie najdłuższe, więc coraz mniej już czasu na podziwianie nocnego nieba, tym bardziej, że na naszej szerokości geograficznej, od poniedziałku na półtora miesiąca żegnamy się z całkowicie ciemnymi nocami astronomicznymi. Na północnych krańcach Polski okres bez nocy astronomicznych rozpoczął się już 3 tygodnie wcześniej i potrwa prawie dwukrotnie dłużej. W Katowicach, w niedzielę 29 maja, od wschodu Słońca o godz. 4.41 do zachodu o 20.42, dzień trwa 16 h 01 min, a więc już ponad dwukrotnie dłużej od nocy. W przypadające o 12.41 prawdziwe południe Słońce wznosi się ponad horyzont na 61,4°. W sobotę 4 czerwca, od 4.37 do 20.48 Słońce wędrować będzie ponad horyzontem 16 h 11 min, czyli o 10 min dłużej i zarazem będzie to tylko o 14 min krócej od dnia letniego przesilenia, 21 czerwca. Podczas przypadającego minutę później górowania, Słońce wzniesie się na 62,2°, a to już tylko o 1° niżej niż w pierwszym dniu lata. Jeden z najwyższych odcinków swej rocznej wędrówki po ekliptyce, Słońce rozpoczyna tym razem w centrum gwiazdozbioru Byka, 6° ponad Aldebaranem, najjaśniejszą gwiazdą tej zimowej konstelacji, do 21 czerwca dotrze niemal do granicy z Bliźniętami, gdzie w naszych czasach usytuowany jest najwyższy punkt ekliptyki, punkt Raka, czyli punkt letniego przesilenia.
Przy okazji wyjaśnijmy, czemu te dwa gwiazdozbiory, na pograniczu których znajduje się punkt letniego przesilenia nazywamy zimowymi. Nazwy obszarów nieba, którym przypisywane są poszczególne pory roku, mają związek z widocznością tych części nieba nocą, a więc leżących po przeciwnej stronie nieba niż ta, przez którą właśnie wędruje Słońce. Podobnie np. gdy na nocnym niebie dominują gwiazdozbiory Zimowego Sześciokąta, Słońce pokonuje najniżej położone, sąsiadujące od południa z Trójkątem Letnim, odcinki ekliptyki prowadzące przez letnie konstelacje Strzelca, Koziorożca i Wodnika. Analogicznie, gdy nocą podziwiamy gwiazdozbiory wiosenne, Słońce wędruje przez jesienne, a jesienią przez wiosenne gwiazdozbiory.
Nie dotyczy to oczywiście Księżyca, który każdego miesiąca dokonuje obiegu całego nieba, nawet z nadmiarem. W poniedziałek w środku dnia przypada nów Księżyca, czyli koniunkcja Księżyca ze Słońcem, więc w bieżącym tygodniu po raz pierwszy, wąziutki księżycowy sierp zobaczymy dopiero we wtorek o zmierzchu, tuż ponad północno-zachodnim horyzontem, zachodzący już krótko po godz. 22.00. W środę już nieco szerszy, z oświetloną w 5% tarczą na tle gwiazdozbioru Bliźniąt, zajdzie o godzinę później, również nie stanowiąc żadnej przeszkody w obserwacji nieba. Do soboty, świecący już prawie 1/4 tarczy, Księżyc dotrze do wschodnich rejonów gwiazdozbioru Raka, zachodząc niespełna 1 h po północy. Tym razem na swej trasie Księżyc spotka tylko jedną planetę. Będzie to jednak niespełna dobę przed nowiem, koniunkcja z Merkurym, zaledwie 11° od Słońca, na dodatek za dnia. Kolejna seria koniunkcji Księżyca z planetami czeka nas dopiero w drugiej połowie czerwca.
W tym tygodniu żadna z planet nie pojawi się na niebie przed północą. W środku tygodnia, jako pierwszy, jednak dopiero ponad 1 h po północy, wychyla się spod horyzontu Saturn we wschodnim krańcu gwiazdozbioru Koziorożca. Niespełna godzinę po nim wschodzi Neptun na pograniczu Wodnika i Ryb, kwadrans później Jowisz i tuż po nim Mars – obie te planety w pobliżu granicy Ryb z Wielorybem, w tę niedzielę w środku dnia spotykają się w bliskiej wzajemnej koniunkcji i nocą z soboty na niedzielę lub z niedzieli na poniedziałek, po ich wschodzie około godz. 2.30, mamy szansę zobaczyć je 2/3° od siebie. Kolejna planeta, Wenus na pograniczu Ryb i Barana, wschodzi godzinę po Marsie, to już niespełna 40 min przed świtem cywilnym, a jeszcze 20 minut później spod horyzontu wychyla się Uran. Jako ostatni, zaledwie kilkanaście minut przed wschodem Słońca, a więc już niewidoczny, wschodzi goszczący blisko zachodniej granicy Byka Merkury. Od 10 maja poruszający się ruchem wstecznym, zakreślając zamaszysty zygzak pomiędzy Plejadami a Aldebaranem, w piątek Merkury powraca na ponad 3 miesiące do bardziej naturalnego dla planet ruchu prostego, czyli w kierunku z zachodu na wschód. Dzień później, w sobotę, zawraca na zachód Saturn, rozpoczynając swoją tegoroczną planetarną pętlę we wschodniej części konstelacji Koziorożca, którą kreślić będzie przez ponad 4,5 miesiąca. powracając do ruchu prostego pod koniec października.
Gdy z każdym kolejnym dniem zachody Słońca nieznacznie przyspieszają, już tylko o około 1 min, o zmianach w wyglądzie wieczornego nieba decydują z każdym wieczorem o 4 min szybciej nastające te same położenia gwiazd względem horyzontu. W środku tego tygodnia, wraz z końcem zmierzchu cywilnego góruje Spika, czyli Kłos Panny, południowo-wschodni wierzchołek Trójkąta Wiosennego, a 50 min później ostatnia, najjaśniejsza jego gwiazda, Arktur czyli Gwiazda Wiosenna. W tym czasie w całości ponad wschodnim horyzontem błyszczy już Trójkąt Letni, a to pozwoliłoby na porównanie wielkości obu tych gwiezdnych symboli zmierzającej ku końcowi i nadchodzącej pory roku, o co pytaliśmy w zagadce sprzed tygodnia.
Ale chyba łatwiej było sprawdzić to na jakiejkolwiek mapie nieba, gdzie wyraźnie widać, że większy obszar zajmuje Trójkąt Wiosenny. Gdyby zmierzyć boki obu tych figur, okazuje się, że ma on nawet ponad dwukrotnie większą powierzchnię. Dla ścisłości warto dodać, że powierzchnia każdego z tych obiektów to nie suma obszarów gwiazdozbiorów, których najjaśniejsze gwiazdy je tworzą, a powierzchnia trójkąta wytyczonego przez te gwiazdy, jako figury geometrycznej.
Pozostając jeszcze przy podobnej tematyce, w ramach dzisiejszej zagadki, proszę wymienić dwa gwiazdozbiory, których układ najjaśniejszych gwiazd i nazwa zawiera figurę geometryczną.
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 2 czerwca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
