Choć to już druga połowa jesieni, z początkiem tygodnia pogodę wciąż mamy w miarę łagodną, jak na ten czas przystało, jednak w kolejnych dniach termometry systematycznie wskazywać będą coraz niższe temperatury, z nocnymi przymrozkami włącznie.
Odpowiedzialne za to są między innymi coraz krótsze dni, więc nawet jeśli są słoneczne, to coraz słabiej ogrzewające powierzchnię naszych rejonów Ziemi. Tempo skracania się dni i wydłużania nocy powoli już zmniejsza się, zwłaszcza wieczorami, zaś nieco szybsze zmiany obserwujemy jeszcze z dnia na dzień nad ranem. W Katowicach, w niedzielę 13 listopada, od wschodu Słońca o godz. 6:52 do zachodu o 16:04 Słońce wędruje ponad horyzontem 9 h 12 min, w sobotę 19 listopada od godz. 7:02 do 15:56 dzień potrwa 8 h 54 min, a więc o 18 min krócej niż z początkiem tygodnia i już tylko o 48 min dłużej od najkrótszego w roku, dnia zimowego przesilenia, od którego dzieli nas jeszcze tylko nieco ponad miesiąc. W tym tygodniu z 21,7° do 20,2°, czyli o 1,5° obniży się również łuk dziennej drogi Słońca po niebie, wznosząc się teraz u nas najwyżej 31–32 min po zegarowym południu.
W omawianym tygodniu, po pełni w ubiegły wtorek, Księżyc swą wędrówkę na tle gwiazd rozpoczyna wysoko w centralnej części gwiazdozbioru Bliźniąt, z oświetloną jeszcze w 81% tarczą, by po pokonaniu konstelacji Raka, wciąż malejący, w tę środę po południu osiągnąć ostatnią kwadrę w zachodniej części gwiazdozbioru Lwa. Nocą z środy na czwartek, około godz. 22:00 powinien efektownie prezentować się w samym środku odcinka pomiędzy dwiema najjaśniejszymi gwiazdami tej wiosennej konstelacji: pierwszej wielkości gwiazdowej Regulusem i drugiej wielkości Algiebą, czyli alfą i gammą Leonis. Wędrując dalej równolegle do południowego ramienia obszernego Trójkąta Wiosennego, do końca tygodnia nasz naturalny satelita dotrze do zachodnich rejonów kolejnej wiosennej konstelacji, Panny, rozświetlając niebo w drugiej połowie nocy już tylko 18% swej tarczy, przez cały tydzień nie natrafiając po drodze na żadną z planet.
Za najefektowniejsze wydarzenie tego tygodnia uznać można, przypadające nocą z czwartku na piątek, maksimum obfitego roju meteorów Leonidy. Pierwsze wzmianki o tym, powtarzającym się każdego roku zjawisku, pochodzą z egipskich kronik z końca IX wieku n.e. Tworzące to skupisko materii cząstki pochodzą z przelatującej co 33,25 lat w okolicy Słońca, okresowej komety 55P/Temple-Tuttle. Do naszych czasów kometa ta 33-krotnie powracała w okolice Słońca, za każdym razem pozostawiając część swej materii, na którą później natrafia Ziemia. W tym czasie 22 razy obserwowano tzw. deszcze meteorów, ostatni w 1966 roku, gdy podczas maksimum dochodziło do przelotu około 140 tysięcy meteorów w ciągu godziny. Ostatnie zbliżenie komety Temple-Tuttle do Ziemi w 1999 roku nie skutkowało aż takim nasileniem meteorów, ale kolejne, w 1931 roku, być może znów okaże się źródłem kolejnego „deszczu”. Radiant tego roju, czyli miejsce skąd pozornie zdają się wybiegać tzw. spadające gwiazdy, znajduje się w zachodniej części gwiazdozbioru Lwa. W tym roku Leonidy pewną aktywność wykazują od 6 do 30 listopada. Podczas maksimum powinniśmy zaobserwować 10–20 bardzo szybkich, zielonkawych meteorów na godzinę, w czym może znacznie przeszkadzać, świecący niezbyt daleko prawie 1/3 swej tarczy Księżyc. Najobfitszym w roku rojem meteorów północnej półkuli nieba są Geminidy, których maksimum czeka nas 14 grudnia.
Nadal niewiele zmienia się w rozkładzie gwiazd na wieczornym niebie. W środku tygodnia 10 min po zmierzchu cywilnym, 85° ponad horyzontem góruje Deneb, najjaśniejsza, okołobiegunowa gwiazda konstelacji Łabędzia, wytyczająca lewy górny wierzchołek symbolu dawno minionej pory roku, Trójkąta Letniego. Dopiero 3 h później, około 19:40 jego miejsce zajmuje znacznie mniej wyrazisty Jesienny Kwadrat Pegaza.
Do najobszerniejszych gwiazdozbiorów nieba jesiennego należy, położona tuż poniżej Pegaza, zodiakalna konstelacja Wodnika. Starożytni astronomowie w rozkładzie jej gwiazd dopatrywali się postaci mitologicznego podczaszego bogów olimpijskich, trojańskiego królewicza Ganimedesa lub też samego Zeusa, lejącego na ziemię wodę życia. Przedstawiano więc go w postaci młodzieńca lub starca z ogromnym dzbanem, z którego szerokim strumieniem leje wodę wprost w paszczę ryby, przedstawianej przez kolejny, niewielki gwiazdozbiór Ryby Południowej. Przez gwiazdozbiór Wodnika przebiega obecnie mierzący 24° odcinek ekliptyki (1/12 znaku Wodnika i 3/4 znaku Ryb), który Słońce pokonuje pomiędzy 16 lutego a 12 marca. W 4-krotnie mniejszym pod względem powierzchni gwiazdozbiorze Ryby Południowej uwagę przykuwa jedna z najjaśniejszych gwiazd naszego nieba, pierwszej wielkości Fomalhaut, czyli Paszcza Wieloryba.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o to, na której z planet długość doby jest najbardziej zbliżona do ziemskiej. Doba związana jest z ruchem obrotowym planety. W przypadku Ziemi wyróżniamy m.in., niewiele od siebie różniące się: średnią dobę słoneczną, wyznaczaną przez kolejne górowania Słońca, trwającą równo 24 h oraz dobę gwiazdową równą okresowi obrotu Ziemi, wynoszącą 23 h 56 min i 4 s. Jedyną planetą o zbliżonej długości doby jest Mars, którego jeden obrót, a więc doba gwiazdowa trwa 24 h 37 min 23 s, o niespełna 41,3 minuty dłużej od ziemskiej.
A oto dzisiejsze, chyba też łatwe pytanie: która z 8 planet Układu Słonecznego obraca się najwolniej?
Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 16 listopada na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
